S6300648

tyfikować*¹ i siara się im przeciwdziałać, toleruje zaś tylko te, które mają charakter niegroźny peryferyjny. Tak więc nakreślony tu obraz pełnego rozpadu środków komunikacyjnych nie jest realny. Możliwość porozumiewania się międzyludzkiego zachodzi jedynie dzięki temu, że język wykazuje dużą stabilność znakową, znacznie przewyższającą stopień jego zmienności.

Kwestia mchu znaczeniowego w języku kieruje naszą myśl ku ujęciu, jakie temu problemowi nadał I. A. Richards⁶⁷ - nie odróżniający metafory od katachrezy i głoszący tezę o panmetaforyczności języka. Richards do takiego stopnia wyolbrzymił ów ruch znaczeniowy zachodzący przy komunikacji mownej, że osłabił podstawy do przyjęcia zaproponowanej przez siebie interpretacji metafory, odwołującej się do znaczenia właściwego (reprezentowanego przez Richardsowski vehicle).

Jak więc wygląda sprawa owego znaczenia właściwego? Które z różnorakich uży ć terminu językowego jest jego użyciem literalnym, które zaś wykracza poza jego wartość kodową? Podobne pytania zadawał też sobie Richards. lecz zawiodły go one do innych rozwiązań, innych wniosków. Broniąc tezy o wiecznie ruchomych, nieustabilizowanych znaczeniach słów, zapytywał on: jeśli słowo noga może być użyte na określenie tak różnych obiektów jak noga konia i noga pająka, to czy może być ono uży- I

“ W ostatnich latach walka z tego typu niekontrolowanymi przesunięciami znaczeń koncentrowała się wokół hasła walki z „nowomową”, czego głównym rzecznikiem byt M. Głowiński (por. jego arty kuły zebrane w tomie Nowomowa po polsku, Warszawa 1990, oraz „komentarze do słów” w książkach: Marcowe gadanie. Warszawa 1991, i Peerdiada, Warszawa 1993).

^s Por. jego pracę The Phibsophy ofRhetoric. Poglądy Richardsa na metaforę i sprawę ruchomości znaczeń w język u omawiam szerzej w rozdziale Metafora a dewiacja swojej książki Metafora, op. cii

W tym miejscu warto wspomnieć wywody L. J. Cohena (por. jego studium The Senian-ticsofMetaphor, w: Metaphor and Thought), który pokazuje niebezpieczeństwa kryjące się za mnożeniem bytów semantycznych - w tym wypadku: uznaniem, że w każdym nowym użyciu powstaje pod wpły wem nowego kontekstu nowe znaczenie. ..Metoda pomnażania odnotowuje zaledwie, jakie znaczenia istnieją - bez wyjaśniania, jak zostały one wygenerowane. Wylicza ona elementy, lecz nie bada ich relacji” (s. 69 - przekład T. D.). Dla metafory kluczową rzeczą jest kwestia ustabilizowanego znaczenia kodowego, którego istnienie potwierdzają takie reakcje odbiorcze przy użyciach przenośnych, jak zaskoczenie, odczucie sprze./: ości, a polem napięcia (co towarzyszy interakcji metaforycznej).

te (nadal w swym znaczeniu właściwym) także na oznaczenie łapy szympansa? I czy określenie drewnianej protezy słowem noga będzie jego użyciem przenośnym?⁶⁸

Takich dylematów język dostarcza co niemiara. Można by na przykład zapytać za Richardsem, czy określenie urządzenia do lądowania w podwoziu szybowca, nazywanego płozą - na podobieństwo płozy u sani, to właściwe zastosowanie tej nazwy, bądź też użycie przenośne? Wątpliwości nasuwają się nie tylko w związku ze słownictwem rzeczownikowym, z nazywaniem, z natury rzeczy „zagrożonym” semantycznie ze względu na wariantność odpowiadających mu przedmiotów świata realnego. Podobne wątpliwości dotyczą także słownictwa określającego. Na przykład, czy określając poruszanie się kosmonauty w próżni jako „pływanie” lub też opisując przemieszczanie gazu z jednej probówki do drugiej jako „przelewanie”, posługujemy się tymi terminami zgodnie z ich właściwym znaczeniem, czy też zachodzi tu rozszerzenie sensu właściwe katachrezie?

Bohater powieści Stanisława Lema Solaris, znajdujący się na planecie, na której rozpościera się ogromny myślący ocean, tak rozważa powstające w tej sytuacji trudności językowe, powtarzając myśli uczonych na ten temat:,,Ale czy zachodzące w oceanie procesy można nazwać myśleniem? Czy góra to bardzo wielki kamień? Czy planeta to ogromna góra? Można używać tych nazw, ale nowa skala wielkości wprowadza na scenę nowe prawidłowości i nowe zjawiska”⁶⁹. ^{2 1}

1

z Saturna. Ów zabawny kosmita przybywa na ziemię i uczy się mówić po angielsku - m. in. poznaje znaczenia słowa „floor”. Jego ziemscy towarzysze wiedzą, kiedy dane użycie potwierdzić jako poprawne, kiedy zaś mogłoby być przyjęte jedynie na prawach przenośni (np. gdy Odlatujący kosmita nazywa tak ziemię, która pozostaje

^m Por. S. Lem, Solaris, s. 32.

2

⁶⁸ Ibidem, s. 118. Rozważania te wiążą się u Richardsa z przekonaniem, że granica znaczenia literalnego jest nieostra.

Interesujące uwagi na temat odróżnienia różnych zastosowań słowa, mieszczących się w jego znaczeniu kodowym, od zastosowań przenośnych wypowiedział D. Davidson (por. What Metaphors Mean, „Critical Inąuiiy” 5, Autumn 1978, przedruk [w:] On Metaphor, op. cit.). Kryterium odróżnienia znaczeń literalnych od przenośnych nie jest według Davidsona większe lub mniejsze podobieństwo przedmiotów odniesienia danej nazwy. Istotne jest to, że pierwszych trzeba się nauczyć, bo dane słowo właśnie to znaczy, drugim zaś towarzyszy przekonanie, że słowo tego nie znaczy, że zostało użyte wbrew regułom kodu. Davidson pokazał te różnice na przykładzie zachowań językowych bohatera historyjki kosmicznej: człowieka