ScanImage023 (4)

50

Ryc. 12. Wczesnośredniowieczne wspólnoty osadnicza w rejonie jeziora Leeppireckcl (Finlandia)

(P. Honkanen, 1984) l - cmentarzyska; 2 - osiedla. 3 - grodzisko

Fińskim. Trzon ludności stanowili Finowie właściwi czyli Varsinais-Suoroi (T. Seger, 1984, s. 105), zorganizowani w' niewielkie wspólnoty terytorialne, składające się z 6-8 gospodarstw rodzinnych, uprawiających potrzebny areał ziemi i korzystających ze wspólnych pastwisk, lasów i wód. Obszar działalności gospodarczej jednej wspólnoty był oddzielony pasem pustki osadniczej od sąsiedniej (P. Honkanen, 1984, s. 125-127). Każda wspólnota zakładała jeden cmentarz z grobami grodzonymi (tarand), kamiennymi lub jamowymi, oddalony od gospodarstw nie więcej niż 100-200 m (ryc. 12). Drugim terytorium, gdzie stabilizacja osadnictwa sięgała początków naszej ery, zaś od VI w. kształtowały się wspólnoty terytorialne, były pobrzeż* Zatoki Fińskiej, o warunkach środowiskowych zbliżonych do omówionych wyżej (P. Honkanen, 1984, s. 126). Podobna była także struktura zasiedlenia i stopień gęstości zaludnienia.

Wzdłuż wschodniego brzegu Zatoki Botnickiej osadnictwo było bardzo zróżnicowane. Stosunkowo wcześnie na pobrzeżu powstały stałe osiedla, których mieszkańcy zajmowali się głów^rnie hodowlą, lecz także żeglugą morską, handlem i rybołówstwem. Przyjmuje się, że było to rodzime terytorium osadnicze fińskiego plemienia Kainu oraz obszar osiedlania się fińskich wychodźców z Wysp Alandzkich i Varsinais-Suomi, a także skandynawskich nabywców futer i skór zwierząt tajgowych. Podstawą pomyślności gospodarczej mieszkańców' tego rejonu było posiadanie przez nich stałych miejsc eksploatacji myśliwsko-rybackiej w głębi tajgi. Już w omawianych czasach miejsca te przekształcano w' posiadłości możnowładcze pozwalające na zbiór danin i powinności od stale tu przebywającej ludności lapońskiej (J. Jaakkola, 1935, s. 332-353). Obserwowane na podstawie źródeł archeologicznych skupienia osadnicze na wschodnim pobrzeżu Zatoki Botnickiej, wskazują na pomyślny rozwój gospodarczy i kulturowy ludności aż do IX w^f. (K. Meinandcr, 1950, s. 93-96). W tym bowiem czasie następuje stopniowe opuszczanie siedlisk, stałe zmniejszanie potencjału ludnościowego. W XI-XII w. zniknęły wszelkie ślady osadnictwa (T. Scgcr, 1984, s. 107). Przyczynę tego upatruje się zarówno w' łupieżczych napadach Wikingów od strony morza, jak i w' napaściach organizowanych przez fińskich mieszkańców południowej i zachodniej peryferii półwyspu (P. Virrankoski, 1978, t. 2, s. 15n; K. Meinandcr, 1950, s. 147, 158).

Stopniowe rozszerzanie zasięgu osadnictwa o charakterze stałym w głąb Półwyspu Fińskiego wiązało się z jednej strony z zagrożeniami skandynawskich Wikingów, z drugiej zaś z narastającym zapotrzebowaniem na futra i skóry zwierząt z lasów' tajgowych (C.F. Meinandcr, 1980, s. 11). W późniejszej prowincji Hame, traktowanej jako rodzimy rejon fińskiego plemienia o tej samej nazwie (N. Valonen, 1980, s. 85), struktura osadnicza oparta o wspólnotę użytkowanego terytorium ukształtowała się w okresie merowińskim. W tym też czasie zaczęło się upowszechniać budownictwo osiedli umocnionych, lokowanych na wzniesieniach (U. Salo, 1967, s. 18n). Zdaniem badaczy fińskich właśnie tutaj najłatwiej można prześledzić proces rozdzielania języka Fińskiego i lapońskiego. Finojęzyczni Hdmalainen zajęli się uprawą ziemi, hodowlą i skupem futer od lapońskich pobratymców, którzy pozostali myśliwymi i rybakami z półosiadłym stylem życia, odsuwając się także na północ, gdzie istniały lepsze warunki dla takiego trybu działalności gospodarczej (E. ltkonen, 1955, s. 35, 39-40; s. 101-103.

W strefie przybrzeżnej Półwyspu Fińskiego osiedla lokowano w oddalonych zakątkach zatok i zatoczek, w ukrytych za wyspami ujściach rzek (T. Seger, 1984, s. 105), co najpewniej związane było ze stałymi zagrożeniami od strony morza. Jednocześnie użytkowanie cmentarzy przez kilka pokoleń wskazuje na trwałą stabilizację osadnictwa. W głębi Półwyspu Fińskiego