ScanImage0004

12

Wczesnośredniowicznc piśmiennictwo zachodniofińskic nic istniało, mi* mo, że na terytorium fińskim znajdowane są zarówno zabytki pisma ru. tucznego, jak też ruskie gramoty na korze brzozowej. Wśród nich nie zdołano dotąd odnaleźć zapisu z tekstem fińskim, choć znane są imiona fińskie osób związanych z handlem w Nowogrodzie (I.V. Dubów, 1990, s. 130n). Dlatego też informacje pisane przez obcych o Finach, zarówno starożytne (Tacyt, Ptolemeusz), jak i wczesnośredniowieczne (Jordancs. Adam z Bremy, sagi skandynawskie i latopisy ruskie), ograniczone byty do charakterystyki geograficznej i wydarzeń ważnych z punktu widzenia informatora, którego w minimalnym stopniu interesowali ludzie z reguły stojący na pozycji wTogów.

Przedstawiony tutaj zarys kultury Finów Zachodnich we wczesnym średniowieczu nic pretenduje ani do wyczerpania tematu, ani do ostatecznego podsumowania obecnego stanu wiedzy. Ma na celu jedynie określenie miejsca zachodniofińskich zespołów' ludnościowych w Europie wczesnośredniowiecznej oraz uwypuklenie tych elementów ich kultury, które przy wszystkich przeciwnościach pozwoliły na zachowanie tożsamości narodu fińskiego i estońskiego w nowożytnym rozumieniu tych pojęć. Chodzi również o zwrócenie uwagi na istnienie współczesnych grup potomków tych Finów, którzy zachowali świadomość odrębności etnicznej i pamięć o języku przodków. Ważne jest także przybliżenie polskiemu czytelnikowi dziejów tych narodów, bliskich nam terytorialnie, lecz nieznanych szerzej w aspekcie kulturowym i historycznym.

Ziemie zamieszkałe przez Finów Zachodnich w wiekach średnich stanowią tę część Europy północnowschodniej, której północne krańce dochodzą do kręgu polarnego, co nic oznacza oczywiście, że aż tak daleko sięgały siedziby interesujących nas grup ludzkich. Zgodnie z wynikami badań archeologicznych ludność finojęzyczna w wiekach średnich nie przekraczała 67 równoleżnika penetrując środkową strefę tajgi w celach gospodarczych, stałe siedziby utrzymując jedynie w południowej peryferii tajgi i północnej strefie lasów’ mieszanych (N.N. Gurina, 1980, s. 6 7; M.G. Kosmienko, 1978, s. 14; S.V. Ośipkina, N.A. Makarov, 1980, s. 23-24). Na północ od terytorium osadniczego Finów Zachodnich bytowali Lapończycy, których obecność w^r południowej i zachodniej części Półwyspu Fińskiego oraz na południowych pobrzeżach jeziora Ładoga odnotowano jeszcze we wczesnym średniowieczu (ryc. 3).

Domeną osadnictwa zachodniofińskiego od najdawniejszych czasów były pobrzeża w^rschodniej strefy Morza Bałtyckiego i ta część Półwyspu Skandynawskiego, która poprzez płytę finlandzką łączy się z kontynentem europejskim. Ten wąski pas terytorialny uszczuplony jest przez wcinającą się głęboko w ląd Zatokę Oneską, wielkie obszary wodne jezior Ładoga i Onega oraz sieć jezior mniejszych, którymi mozaikowo jest nasycona cała Karelia. Od zachodu siedziby Finów Zachodnich ogranicza Morze Bałtyckie z ciągnącą się ku północy Zatoką Botnicką oraz ku wschodowi Zatoką Fińską. Południowe brzegi tej części Bałtyku są niskie, z linią brzegową tworzącą szereg powyginanych krzywizn, zwróconych do morza wypukłą lub wklęsłą stroną. Zatoki Botnicką i Fińska są usiane niezliczoną liczbą drobnych wysepek ciągnących się szerokim pasem opodal wybrzeży. Są różnej wielkości, lecz przew-ażnie jednego kształtu, zaokrąglone i wypukłe, pokryte lasem lub nagie.

Nizinne wybrzeże morza oraz Zatok Ryskiej i Fińskiej urozmaicone jest wydmami i piaszczystymi wzgórzami o wysokości od 9 do 12 m, ciągnącymi się dwoma lub trzema rzędami, poprzedzielanymi szerokimi, podłużnymi dolinami. Nieco bardziej urozmaicone są pobrzeża Estonii, czyli południowe brzegi Zatoki Fińskiej, poprzecinane wdzierającymi się w nie licznymi zatokami. Największym urozmaiceniem i najbardziej skomplikowaną budową wyróżnia się wybrzeże, gdzie morze obmywa granitowy masyw Finlandii. Występuje tam mnóstwo raf, oraz granitowych wysp i wysepek zwanych scherami.