ScannedImage 24

W drugim, odmiennym środowisku przykład Stanów Zjednoczonych ilustruje wzorcowy i pierwszy w historii model rozdziału Kościoła od państwa. Całkowity rozdział pociąga za sobą konstytucyjne zniesienie Kościoła i przekształcenie go w denominację religijną. Zgodnie z konstytucją, każde stowarzyszenie religijne, bez względu na to, jak samo się określa, posiada ten sam status denominacji. Denominacje muszą siłą rzeczy mieć orientację społeczną i stają się dobrowolnymi, konkurencyjnymi stowarzyszeniami religijnymi. Odtąd ich naturę określać będzie głównie ich stosunek do społeczeństwa. Ewangelikalny protestantyzm stał się transdenominacyjną hegemoniczną religią obywatelską amerykańskiego społeczeństwa. Katolicyzm stał się sekciarską, terytorialnie zorganizowaną denominacją narodową imigranckich katolickich mniejszości etnicznych.

Tak zwane katolickie aggiomamento z lat sześćdziesiątych XX wieku, którego kulminacją był II Sobór Watykański, doprowadziło do oficjalnego przedefiniowania tożsamości Kościoła katolickiego. Innymi słowy, biskupi reprezentujący Kościół powszechny publicznie zdefiniowali na nowo swoją własną tożsamość jako Kościoła. Z punktu widzenia niniejszego studium najistotniejszą konsekwencją tej zbiorowej redefinicji sytuacji była przemiana Kościoła katolickiego z instytucji skoncentrowanej na państwie w instytucję skoncentrowaną na społeczeństwie.

Dlatego też, o ile historyczne partie przedstawionych tu studiów monograficznych mogą przemawiać na rzecz tezy, że w formowaniu się typów religii publicznej doktryny religijne, a więc autodefinicje, nie mają żadnego znaczenia i że o wszystkim decyduje strukturalna pozycja Kościoła, o tyle partie tekstu poświęcone współczesności pokazują, że oficjalna zmiana w doktrynie religijnej może wpłynąć znacząco na strukturalną pozycję Kościoła. Przed II Soborem Watykańskim Kościoły hiszpański, polski i brazylijski zajmowały bardzo różne pozycje strukturalne w bardzo różniących się między sobą ustrojach politycznych. Po Soborze wszystkie trzy Kościoły, a wraz z nimi inne narodowe Kościoły katolickie na całym święcie, zaczęły zajmować podobne pozycje strukturalne i odgrywać podobne pozytywne role w obalaniu autorytarnych reżimów i ułatwianiu przejścia do demokracji. O istocie nowej zbiorowej autodefinicji Kościoła rozstrzygają cztery dokumenty II Soboru Watykańskiego, wyznaczające zasadniczy kierunek reformy narodowych Kościołów katolickich: Dignitatis humanae, Gaudium et spes, Lumen gentium i Christus Dominus¹.

Z perspektywy historii powszechnej najdonioślejszym w skutkach i najbardziej odbiegającym od tradycji dokumentem jest, jak się wydaje, deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae. Ustala ona niezbędne warunki możliwości pojawienia się nowoczesnego typu katolickiej religii publicznej. Bez tej deklaracji wszystkie inne dokumenty soborowe byłyby w zasadzie pozbawione praktycznego znaczenia. Uznanie niezbywalnego prawa każdej jednostki do wolności sumienia, oparte na przyrodzonej godności osoby ludzkiej, oznacza, że Kościół porzuca swój przymusowy charakter i staje się „wolnym Kościołem”. Prawdy nie można odtąd |jparzucać siłą, niedopuszczalne jest także zmuszanie kogokolwiek, aby wbrew jgjyemu sumieniu stosował się do nakazów zewnętrznych. Bezpośrednie i iOryczne skutki przyjęcia deklaracji to (a) uznanie nowoczesnej zasady pzdziału i odrębności Kościoła i państwa, (b) odrzucenie przez Kościół Dlicki możliwości oficjalnego finansowania jakiejkolwiek partii katolickiej ruchu politycznego oraz (c) niemożność pogodzenia na dłuższą metę ~matycznej koncepcji autorytetu tradycji z zasadą wolności sumienia².

Jeśli chodzi o wewnętrzne przekształcenia w katolicyzmie, dotyczące łaszcza etyki gospodarczej i politycznej (w Weberowskim znaczeniu tego [jęcia), to najbardziej zdecydowane odejście od tradycji, połączone z rów-‘ wyraźnymi konsekwencjami historycznymi, przyniosła konstytucja du-sterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Doku-t ten oznacza zdjęcie katolickiej anatemy, wiszącej nad nowoczesnością, tateczną legitymizację nowoczesnego saeculum, nowoczesnego wieku

Należy zdawać sobie sprawę, że każdy z tych dokumentów miał swoich przeciw-’ wśród konserwatywnych biskupów biorących udział w Soborze, że nadanie doku-~‘~m takiej formy, w której mogły zostać przyjęte niezbędną większością dwóch 'ch głosów, wymagało szeregu poprawek i żmudnej pracy w komisjach i że wszyscy świadomi, iż dokumenty te oznaczały odejście od tradycyjnych teologicznych definicji, : jeżeli można je było uzasadnić powrotem do starszych, bardziej pierwotnych sformu-Zob. Walter M. Abbott (red.), The Documents of Vatican II, New York 1966. nie polskie: Sobór Watykański U. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 2002). f * Dopiero dzisiaj Kościół zaczyna podejmować w tej sprawie pierwsze kroki, starając uniknąć niezamierzonych skutków oddziaływania nowoczesnej zasady wolności su-i na tradycję niepodważalnego urzędu nauczycielskiego Kościoła.

129