ScannedImage 30

między kapitałem a siłą roboczą i między oligarchiczną caciąuismo a masową demokracją, Kościół hiszpański, poza paroma wyjątkami, stał twardo po stronie kapitału i caciąuismo'³.

Ale liberalne państwo hiszpańskie także musiało zapłacić wysoką cenę za legitymizację Kościoła katolickiego. Zmuszone było odtąd wspierać ekonomicznie duchowieństwo, podsycając tym samym wśród klas niższych niechęć do państwa i Kościoła, który stał się częścią administracji państwowej. Ważniejsze jednak było to, że liberalne państwo oddało Kościołowi kontrolę nad publiczną i prywatną edukacją, wyrzekając się w ten sposób najlepszego z posiadanych narzędzi mogących służyć budowie nowoczesnego narodu i kształtowaniu umysłów obywateli. Edukacja kościelna, pośrednio i bezpośrednio, wzmacniała tendencję do stawiania religijnej, klasowej i etniczno-narodowej partykularnej tożsamości ponad powszechną ogólnonarodową tożsamość. Co więcej, przywrócenie państwa wyznaniowego wzmocniło także dawną identyfikację oficjalnego hiszpańskiego państwa narodowego z wiarą katolicką w czasie, gdy duże grupy ludności porzucały Kościół i wybierały wojujący ateizm. Nic dziwnego zatem, że doszło do równoczesnego rozwoju ideologii antyklerykalnej i antypaństwowej^l4.

Sojusz państwa z Kościołem dobiegł końca za czasów Drugiej Republiki (1930-1936). Republika wprowadziła rozdział Kościoła od państwa, odebrała Kościołowi kontrolę nad edukacją publiczną i wymusiła prywatyzację katolicyzmu i laicyzację hiszpańskiego społeczeństwa. Kiedy przywódca republikanów Manuel Azańa oświadczył w republikańskich Kortezach, że Hiszpania przestała być państwem katolickim, wyrażał tylko w polemiczny sposób nową konstytucyjną rzeczywistość. W kontekście agresywnego anty- ^{1 2} klerykalizmu i laicyzmu republiki Kościół katolicki odebrał to oświadczenie jako wezwanie do walki. Powstrzymał się wprawdzie przed publicznym wyrażeniem wotum nieufności nowym republikańskim władzom, stało się jednak jasne, że nie ma on zamiaru zaakceptować liberalnych zasad rozdziału Kościoła od państwa, państwowej kontroli nad edukacją publiczną, wolności sumienia, wolności religijnej i prywatyzacji religii katolickiej. Nie chcąc pogodzić się z utratą swoich przywilejów, obawiając się oficjalnie akceptowanych antyklerykalnych ataków i lękając się poważniejszych zagrożeń, które mogła przynieść nadciągająca nieuchronnie socjalistyczna rewolucja, Kościół katolicki przyłączył się entuzjastycznie do zbrojnego powstania i pobłogosławił krwawą wojnę domową, uznając ją za religijną krucjatę wyzwolenia. Przypadki brutalnego i bezwzględnego prześladowania religii w wielu rejonach strefy republikańskiej potwierdziły najgorsze obawy Kościoła dotyczące wojującego ateizmu hiszpańskiej lewicy. Odpowiedzią Kościoła było jednak przyzwolenie, a nader często błogosławieństwo, dla jeszcze brutalniejszych i bardziej masowych oficjalnych represji w strefie nacjonalistycznej³.

Zwycięstwo w wojnie domowej przyniosło całkowity triumf katolickiej Hiszpanii. Katolicyzm stał się ponownie oficjalną religią państwową. Kościół odzyskał wszystkie swoje instytucjonalne przywileje i otrzymał nowoczesne środki administracyjne do wprowadzenia religijnego monopolu i narzucenia jedności wiary i narodu. Za sprawą przymusu państwowego społeczeństwo hiszpańskie stało się znowu społeczeństwem katolickim. Termin ,/iacional-catolicismó”, choć używany często w pejoratywnym znaczeniu, stanowi najtrafniejszą skrótową charakterystykę reżimu Franco. Choć reżim ten w swojej ideologii, organizacji i symbolice przejął wiele zewnętrznych oznak faszyzmu, nie będzie przesadą stwierdzenie, że właśnie

141

1

   Por. Frances Lannon, Privilege, Persecution, and Prophecy: The Catholic Church in Spain, 1875-1975, Oxford 1987; Payna, Spanish Catholicism, op. cit.; Manuel Tufión de Lara, La Espańa del Siglo XIX, t. 1-2, Barcelona 1980; Jose L. López Aranguren, Morał y Sociedad, Madrid 1974; Domingo Benavides Gómez, El Fracaso Social del Catolicismo Espanol, Barcelona 1973; idem, Democracia y Cristianismo en la Espańa de la Restauración, 1875-1931, Madrid 1978.

2

   Por. Yvonne Turin, Ueducation et 1’ecole en Espagne de 1874 a 1902, Paris 1959; J. B. Trend, The Origins of Modem Spain, New York 1965; Elena de la Souchere, An Explanation of Spain, New York 1964, oraz cytowane wcześniej prace Lannona, Linza, Ullman, Brenana i Herra.

3

Por. E. Allison Peers, Spain, the Church and the Orders, London 1939; Gabriel Jackson, The Spanish Republic and the CMI War, Princeton 1965; Richard Gunther, Roger Blough, Religiom Conflict and Consensus in Spain: A Tale ofTwo Constitutions, „World Affairs” 143 (Spring 1981); Herbert R. Southworth, El Mito de la Cruzada de Franco, Paris 1963; A. Montero Moreno, Historia de la Persecutión Religiosa en Espaha, 1936-1939, Madrid 1961; Burnett Bollotten, The Spanish Revolution, Chapel Hill 1979; Hilari Raguer, La Espada y la Cruz (La lglesia, 1936-1939), Barcelona 1977; Juliśn Casanova et al., El Pasado Oculto: Fascismo y Yiolencia en Aragon (1936-1939), Madrid 1992.