ScannedImage 57

problem wytłumaczenia faktu, że Jahwe n i e przyniósł deszczu, że paruzja ciągle się opóźnia, że rzekomy Mahdi okazuje się następnym aż nadto doczesnym władcą i tak dalej. Tę nieodłączną trudność zazwyczaj rozwiązuje się, przenosząc teodyceę bądź to do innego świata, bądź też do innej rzeczywistości, ukrytej w jakiś sposób w tym świecie. W obydwu przypadkach będzie ona niewrażliwa na brak możliwości empirycznego potwierdzenia. To niejakie wyrafinowanie mesjanistyczno-millenarystycz-nego kompleksu wskazuje na drugi ważny typ „pośrednich” teodycei, w którym rekompensatę obiecuje się w kategoriach odnoszących się do innego świata.

W swojej najprostszej formie ten typ teodycei zawiera odwrót od obecnego cierpienia i zła w życiu po śmierci. Prawdopodobnie uzasadnione są spekulacje, że potrzeba takiej teodycei była szczególnie ważna dla genezy pojęcia nieśmiertelności. Nie wystarczy już oczekiwać boskiej rekompensaty dokonującej się w czasie czyjegoś własnego życia czy też życia potomstwa. Teraz oczekuje się tego poza grobem. Nareszcie tam człowiek cierpiący będzie pocieszony, dobry człowiek — nagrodzony, zaś grzesznik — ukarany. Innymi słowy — nomizację umiejscawia się w życiu pozagrobowym. To przeniesienie jest tym bardziej prawdopodobne, im bardziej słabnie wiarygodność prototypowej teodycei, poprzez samotranscendentujące uczestnictwo; proces odnoszący się do postępującej indywiduacji. Można to zaobserwować w znaczącej liczbie odmiennych tradycji religijnych¹¹. I tak na przykład, starożytny Egipt, jak i starożytne Chiny, posiadały pojęcia dotyczące rekompensaty w życiu pozagrobowym, chociaż niekoniecznie były one związane z sądem opartym na zasadach etycznych. Wyda się rzeczą jasną, że skutki teodycei typu zewnątrzświatowego w przeciwieństwie do wewnątrzświatowej teodycei typu kompleksu mesjanistyczno-millenary-stycznego, mogą być raczej konserwatywne niż rewolucyjne.

³¹ Por. Van der Leeuw, dz. cyt., ss. 275 i nast. Por. także, E. Rohde, Psyche, 1925, i William Greene, Moira, 1944, odnośnie do problemu teodycei w greckiej myśli religijnej.

Jednakże ten sam typ teodycei może uodpamiać się na brak empirycznego potwierdzenia za pomocą bardziej złożonych środków. Zbawienie może być więc historycznie obowiązujące w tym świecie, lecz w ukryty, empirycznie niesprawdzalny sposób. Klasycznym przykładem takiej teodycei jest dokonana w Deutero-Izajaszu, w okresie wygnania babilońskiego, reinterpretacja izraelickich nadziei mesjanistycznych, wprowadzająca ideę „cierpiącego służącego”. Reinterpretacja mesjanistycznej misji Shabbatai Zviego po jego przejściu na islam jest bardzo intrygującym przykładem podobnego procesu w bardziej nowożytnej historii Żydów. W przypadkach tych specyficzna nadzieja mesjanistyczno-millenarystyczna jest utrzymana, lecz jednocześnie przeniesiona do tajemniczej, empirycznie niedostępnej sfery, w której pozostaje bezpieczna przed nieprzewidywalną historią³².

Trzeci, „pośredni” typ teodycei ma charakter dualistyczny, co było szczególną cechą religijnych formacji starożytnego Iranu³³. Wszechświat przedstawiano sobie jako arenę walki pomiędzy dwiema potężnymi siłami dobra i zła. W zoroastryzmie uosabiali je bogowie Ahura Mazda i Aryman, chociaż w późniejszych formach rozwojowych irańskiego dualizmu, takich jak mitraizm i manicheizm, wyłoniły się bardziej abstrakcyjne pojęcia. W układach tych wszystkie zjawiska anomiczne przypisywano oczy- \ wiście złu albo też negatywnym siłom, podczas gdy całą nomizację rozu- ? miano jako postępujące zwycięstwo ich dobrych czy też pozytywnych przeciwników. Człowiek jest uczestnikiem kosmicznej walki; zbawienie i (w tym czy też następnym świecie) wynika z jego zaangażowania się <

³²    Na temat rozwoju teodycei Izraelitów, por. Gerhard von Rad, Theologie des alten Testaments, szczególnie t. II, i Edmond Jacob, Theologie de TAncien Testament, Neuchatel, Delachaux & Niestle, 1955, ss.240 i nast. Na temat wiele dającego do myślenia epizodu Shabbatai Zvi. por. Gershom Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism, Nowy Jork, Schocken, 1961, ss. 287 i nast.

³³    Por. W. Hinz, Zarathustra, Stuttgart, 1961; Franz Altheim, Zarathustra und Alexander, Frankfurt, 1960; Maarten Vermaseren, Mithras, Stuttgart, 1965; R. Reit-zenseiten, Das iranische Erlósungsmysterium, Bonn, 1921.

111