ScannedImage 7

²⁷⁸_StarożytnyJzrą_Pi

do Górnego Egiptu, gdzie nadal sprawował kontrolę i rozpocz ł przebudowę swoich sił¹⁵⁴.

Esarhaddon, prawdopodobnie przedstawiając się jako wyzwoli ciel Egiptu spod panowania kuszyckiego,¹⁵⁵ zaakceptował poddanie się lokalnych rządców Dolnego Egiptu i odjechał, pozostawiając Deltę Nilu w ich rękach. Gdy tylko armia asyryjska wycofał_a się, Tirhaka wrócił na północ i spowrotem przejął rządy. Sprowokowany Esarhaddon zorganizował kolejną wyprawę przeciw Egiptowi w 669 przed Chr., ale wkrótce po jej rozpoczęciu władca Asyrii zmarł w Haranie¹⁵⁶, pozostawiwszy synowi Assurbanipalowi (669--627 przed Chr.) zakończenie wojny z Tirhaką. W 667 przed Chr Assurbanipal wysłał swoją armię do Egiptu, na której czele stanął wicekról (turtanu)¹⁵⁷. Ta ekspedycja została wsparta przez liczne wojska asyryjskich królów wasalnych¹⁵⁸, włączając Manassesa z Ju-dy, wzmocniona przez flotę morską pochodzącą z przybrzeżnych państw wasalskich. Raz jeszcze Tirhaka został pokonany w Mem-fis i raz jeszcze zbiegł na południe. Jednak tym razem asyryjska armia ścigała go wzdłuż Nilu, zakładając po drodze punkty kontrolne aż po Asuan. Tirhaka uciekł do Nubii.

Gdy armia asyryjska wycofała się, miejscowi rządcy, którzy przyrzekali lojalność Asyrii, znowu zdradzili i konspirowali z Tirhaką, który powrócił do władzy w 666 przed Chr. Assurbanipal wysłał żołnierzy, by pochwycili nielojalnych rządców, wielu z nich zabijając, a przywożąc do Niniwy dwóch ocalałych, Neko z Sais i jego syna Psammetycha. W 665 przed Chr. wyznaczył pierwszego z nich, Neko I (665-664 przed Chr.), pierwszym władcą XXVI dynastii (saickiej). W 664 przed Chr. Tirhaka zmarł, mianując przedtem syna, imieniem Tantamani lub Tanwetamani (664-656 przed Chr.), swoim następcą. Kiedy Tantamani zaatakował wojska asyryjskie w Memfis i zajął miasto, Assurbanipal znów wysłał armię do Egiptu, która przejęła kontrolę nad Memfis i udała się

¹⁵⁴    Tak było według Kroniki Babilońskiej (Tamże, s. 302b-303a); relację zachowaną na tzw. steli Zinjiriego z południowo-wschodniej Turcji (staroż. Sam’al), zob. ANET, s. 293a.

¹⁵⁵    Na steli wyżłobionej w skale na zboczach rzeki Dog, nieopodal Bejrutu, chwali się: „Wkroczyłem do Memfis... wśród (ogólnego) świętowania i radości (tamże, s. 292a),

¹⁵⁶    Znów wg Kroniki Babilońskiej, Tamże, s. 303b.

¹⁵⁷    Wg tzw. Cylindra Rassama, odnalezionego w Kuyunjik, staroż. Nini'^va (tamże, s. 294-296a), Assurbanipal sam poprowadził tę wyprawę, ale inne inskryP cje świadczą, że pozostał w domu i powierzył to zadanie swojemu zastępcy, turtai^,u"

¹⁵⁸    Tamże, s. 294a.

[podzielona monarchia    279

Jo Teb. Teby zostały zajęte i złupione w 664/663 przed Chr. (por. Na 3,8-11). Chociaż Tantamani ostał się, przynajmniej nominalnie, kontrolując z Nubii Górny Egipt aż do śmierci w 656 przed Chr., Dolny Egipt był teraz rządzony przez syna Neko I, Psammetycha (554-610 przed Chr.), który rezydował w Sais.

Imperium asyryjskie było teraz nadmiernie duże i niebawem Egipt znów stał się niezależny. Po rebelii w 666-665 przed Chr. Asyria uznała Neko, a potem Psammetycha, za samodzielnego władcę Egiptu, pod warunkiem niewszczynania buntów przeciwko Asyrii. W 656 przed Chr., wraz z śmiercią Tantamani i końcem XXV dynastii, Psammetych był w stanie rozciągnąć rządy XXVI dynastii na południe aż do Teb¹⁵⁹. Tymczasem Kimmerowie, teraz dobrze ^sadowieni w Azji Mniejszej, zagrażali asyryjskiemu panowaniu na terenie Syrii. Te czynniki destabilizowały imperium, ale pierwszy rzeczywiście poważny wstrząs nadszedł z Babilonu, gdzie w 652 przed Chr. wybuchł wielki bunt za poduszczeniem brata As-surbanipala, imieniem Szamasz-szum-ukin, którego ich ojciec, Esarhaddon, ustanowił wicekrólem w Babilonie. Bunt rozszerzył się szybkim tempie¹⁶⁰. Na wschodzie był wspierany przez nacjona-

L ¹⁵⁹ Był to okres saickiego odrodzenia w Egipcie, określany tak z powodu ożywienia starożytnych tradycji memfickich w Dolnym Egipcie, teraz rządzonym raczej z Sais na północy niż z Teb w Górnym Egipcie. Okres ten charakteryzował się ożywieniem sztuki i kultury, gruntowną reorganizacją zarządzania i rosnącym otwarciem na zewnętrzne kontakty, włączając handel z Grecją. Wszystko to było '.możliwe z powodu narastającego osłabienia Asyrii i stopniowego wzrostu autonomii Egiptu. Trzeba jednak pamiętać, że władcy saiccy podtrzymywali oficjalną postawę lojalności wobec Asyrii; zob. A. Spalinger, The Concept of Monarchy During the Saite Epoch: An Essay of Synthesis, Orientalia 47/1978, s. 12-36.

,    ¹⁶⁰ Zagadkowa biblijna tradycja o pojmaniu Manassesa przez Asyryjczyków

(2Ićrn 33,11) bywa umiejscawiana w kontekście buntu Szamasz-szum-ukina. Mówi się, że Manasses został zaprowadzony w łańcuchach do Babilonu (!), potem wypuszczony i przywrócony do władzy. Poza niejasną wzmianką o arabskich sojusznikach Asyrii mamy skąpe dowody na to, że rebelia rozszerzyła się na prowincje zachodnie; jeżeli jednak rzeczywiste niepokoje były większe niż wskazują na to zachowane zapisy, nie byłoby szczególnie dziwne, że Manasses się do nich przyłączył, zwłaszcza mając na uwadze świadectwa biblijne i archeologiczne cytowane poniżej, które sugerują pewne działania, podjęte pod koniec jego panowania, zmierzające do odzyskania niezależności. Na pewno też opowiadanie o jego pojmaniu i przywróceniu do władzy nie jest nieprawdopodobne, ponieważ znajduje odpowiedniki w losach innych osób, których doświadczyły one z rąk Assurbanipala. W swoim rozległym imperium, Assurbanipal, a przed nim Esarhaddon, nie mieli innego wyboru jak próbowanie, za pomocą zastraszania i obietnic, wyszukania rodzimych władców, którzy [Pozostawaliby lojalni wobec Asyrii. Los Manassesa, tak jak został przedstawiony W 2Km 33,11, przypomina np. losy Neko w Egipcie i arabskiego wodza Uate” W Transjordanii, którzy zbuntowali się, zostali pojmani i postawieni przed władcą ^asyryjskim królem, po czym wrócili do domów, by znowu sprawować swoje rządy.