ska26

poprzez włączanie w swój przekaz listów od czytelników, wypowiedzi autorytetów, krótkich informacji zamieszczanych w ramkach - np. w Gazecie Wyborczej Wrocław seria krótkich notek dotyczących Wrocławia i jego mieszkańców „Masz wiadomość” (odsyłających już w swoim tytule do Internetu - współczesnego manuskryptu).

Gazeta z jednej strony dąży do typowej dla druku finalności, poczucia zamknięcia (closure), z drugiej zaś „otwiera się” na dialog ze światem, zmierza w stronę interaktywności, wymiany myśli. Wrażenie zamknięcia współczesna prasa realizuje poprzez brak pustych miejsc na stronach, zamieszczanie w przypadku braku aktualnych informacji tzw. „wypełniaczy” (materiałów awaryjnych, przygotowanych wcześniej z myślą o ostatecznym zapełnieniu gazetowej przestrzeni) oraz poprzez wyjustowanie czcionki (wyrównanie brzegów). Natomiast wrażenie otwarcia osiąga dzięki odpowiedziom na listy czytelników, zamieszczaniu ankiet oraz intertekstowości, którą Walter J. Ong określa jako „odniesienie do literackich i psychicznych miejsc wspólnych”'⁵². Podobnie jak w kulturze manuskryptowej współczesne gazety tworzą teksty z tekstów - np. bardzo popularne we współczesnej prasie polemiki autorytetów czy też czytelników z redakcją.

POSTTYPOGRAFIA

Słowo współczesnej prasy, którą ze względu na otoczenie, a nie sam nośnik, możemy nazwać prasą elektroniczną, uzależnione jest od polaryzacji oralność - piśmien-ność. „Przekształcenie wyrażeń werbalnych z pomocą elektroniki zarówno pogłębiło związanie słowa z przestrzenią, zapoczątkowane pismem a wzmocnione drukiem, jak też wprowadziło świadomość w nową epokę oralności wtórnej”^{1 2}. Cechami charakterystycznymi tej nowej oralności prasy są:

•    mistyka uczestnictwa (w przypadku współczesnej prasy realizują ją m.in. ankiety, konkursy);

•    karmienie wspólnoty (dokonujący się na łamach prasy dialog z czytelnikiem poprzez odpowiadanie na listy czy też publikowanie ogłoszeń czytelników poszukujących kontaktów z innymi czytelnikami o podobnych zainteresowaniach);

•    skupienie na chwili bieżącej (uaktualnianie informacji, które odgrywa coraz bardziej istotną, także ze względu na konkurencję mediów elektronicznych, rolę we współczesnej prasie);

•    używanie formuł (formułami współczesnej prasy są zarówno charakterystyczne nagłówki, leady oraz cała struktura publikowanych tekstów, jak i popularne zwroty do czytelników w tzw. redakcyjnych wstępniakach).

Prasa staje się medium magicznym, a redaktor rodzajem szamana. Przypomina to sytuację mediów elektronicznych, pod których znacznym wpływem rozwijają się współczesne gazety. Urządzenia elektroniczne, wbrew powszechnym opiniom sceptyków, nie eliminują jednak książek i prasy. Przeciwnie, przyczyniają się do zwiększonego ich wytwarzania - np. poprzez możliwość elektronicznej rejestracji wywiadu. Jednocześnie rodzi się nowy, świadomie nieformalny styl prasy. Słowo postrzegane jest tutaj jako happening - bardziej spontanicznie i swobodnie. Na łamy prasy wkraczają kolokwializmy (zaczerpnięte bezpośrednio z wypowiedzi oralnych nagranych uprzednio na kasecie czy płycie kompaktowej). Do druku trafia informacja przechowywana lub przetwarzana elektronicznie.

Rola słowa jako tworu typograficznego w dobie komputerów ulega dodatkowemu wzmocnieniu. Mamy zatem do czynienia ze zjawiskiem, które Walter J. Ong określił jako posttypografię. Media elektroniczne maksymalizują związanie słowa z przestrzenią, nadając mu jednak nowe właściwości. Słowo posttypograficzne staje się bowiem bardziej elastyczne, swobodne, spontaniczne.

PODSUMOWANIE

Wpływ mediów na komunikowanie między ludźmi ma miejsce zarówno w sferze świadomości, jak i nieświadomości. Do takiego samego wniosku, niezależnie od siebie, doszli McLuhan i Levi-Strauss. Levi-Strauss badał wspólnoty pierwotne, McLuhan zaś wpływ najnowszych technologii na sposób postrzegania świata. Obaj stwierdzili, że już sama struktura komunikacji zawiera w sobie przekaz - częstokroć nieuświadomiony przez odbiorcę.

Dla McLuhana „technologią definiującą” człowieka epoki mechanicznej był druk. Dla Jay Davida Boltera stał się nią zegar mechaniczny. Za centralną metaforę epoki elektronicznej obaj uznali komputer. „Wszystkie techniki i urządzenia są potencjalnie technologiami definiującymi, ponieważ wszystkie do pewnego stopnia redefiniują nasz stosunek do przyrody” - pisał Bolter w „Człowieku Turinga”. „Technologia definiująca przypomina szkło powiększające, które skupia i ogniskuje pozornie rozproszone w danej kulturze idee w jeden jasny, niekiedy przenikliwy promień” ³. Także według Paula Levinsona środki przekazu są zarówno przekaźnikami idei, jak i jej ucieleśnieniem, a zatem posiadają charakter podwójnie ideacyjny. Jest to stanowisko bliskie słynnej mcluhanowskiej sentencji „the medium is the message” („przekaźnik jest przekazem”).

Współczesny człowiek to homo internetus - nawet jeśli jest on jedynie widzem telewizyjnym czy czytelnikiem prasy. Przebywa bowiem w środowisku w znacznym stopniu zdeterminowanym globalną Siecią. Wzrastająca liczba użytkowników Internetu powoduje, że przekazy medialne dostosowywane są do potrzeb tego nowego typu odbiorcy - wpływając również na tych, którzy ze stron WWW nie korzystają. Inter-

-65-

1

   Ibidem.

2

   Ibidem, s. 182.

3

J.D. Bolter, Człowiek-Turinga, tłum. T. Goban-KIas, Warszawa 1990, ss. 39, 41.