S7303097

458

BRAK SENSU

niezadowolenia pod koniec tygodnia pracy („nerwica niedzielna"). Czas wolny uświadamia człowiekowi, że nie ma niczego, co chce on robić. Franki stwierdza, że frustracja egzystenqalna jest coraz częstsza i rozprzestrzenia się na wszystkie części świata. W jednym z badań podaje, że „pustkę egzystencjalną" odczuwa 40% studentów college ów w Wiedniu i 81% studentów college^ów amerykańskich®. W innym badaniu donosi o coraz częstszym występowaniu tego objawu w Czechosłowacji, w innych państwach za żelazną kurtyną oraz w Afryce⁸⁹. Aloes Ha-binger podaje, że w ciągu dwóch lat (1970-1972) częstość występowania frustracji egzystencjalnej wśród młodych Judzi w Wiedniu wzrosła z 30 do 70%.^,9° W żadnym z badań nie podano metody obliczeń (poza komentarzem o „improwizowanym sondażu statystycznym"), nie możemy wiec potraktować dosłownie tych hiperbolicznych danych; jeżeli jednak choćby w przybliżeniu oddają one częstość występowania pustki egzystenq'alnej, są godne odnotowania.

Jeśli oprócz wyraźnego poczucia braku sensu u pacjenta pojawia się jawna kliniczna symptomatologia neurotyczna, Franki mówi o nerwicy egzystencjalnej lub „noogenicznej". Zakłada istnienie psychicznego honor vacui: gdy się pojawia wyraźna (egzystencjalna) pustka, reakcją jest fala objawów, która ma ją wypełnić. Nerwica noogeniczna może — zdaniem Frankla — przybrać dowolną formę kliniczną: alkoholizmu, depresji, obsesji, zachowań przestępczych, nadużywania seksu, szaleństwa. Nerwicę noogeniczną od zwykłej nerwicy psychogennej odróżnia to, że objawy są w niej manifestacją daremnej woli sensu. Kryzys braku sensu odzwierciedlają również wzorce zachowania. Dylemat współczesnego człowieka -twierdzi Franki - polega na tym, że instynkt mu nie podpowiada, co musi robić, a tradycja nie informuje go już, co powinien robić. I nie wie on też, co chce robić. Dwiema powszechnymi reakcja behawioralnymi na ten kryzys wartości są konjór mizm (robienie tego, co robią inni) i podporządkowanie się totalitaryzmowi (robienie tego, czego chcą inni).

Krzyżowiec, nihilista i warzywo. Zdaniem Salvadora Maddiego znaczna częś współczesnej psychopatologii wynika z poczucia braku sensu⁹¹. (Zauważmy wszakże, że kliniczny materiał Maddiego jest ograniczony⁹², a jego podstawowa orientacja to makroteoria i psychologia akademicka). Opisuje on trzy kliniczne formy „choroby egzystencjalnej" (tak nazywa wszechogarniający brak sensu), krzyżowiec, nihilista i warzywo.

Krzyżowca (zwanego też „awanturnikiem"⁹³) charakteryzuje silna skłonność do poszukiwania dramatycznych i ważnych spraw, w które można się zaangaż⁰" wać. Osoby tego typu to demonstranci szukający okazji do demonstrowania; wal' czą za sprawę niemal niezależnie od tego, czego dotyczy. Gdy tylko jedna zostaje załatwiona, ci hardkorowi aktywiści muszą natychmiast znaleźć inną, by zaWS# o jeden krok wyprzedzać następujący im na pięty brak sensu. To, że krzyżowiec poszukuje sprawy, za którą może walczyć - wszystko jedno niemal, czego by dotyczyła - nie oznacza oczywiście, że większość czy nawet wielu uczestników B

BRAK SENSU

459

nego ruchu społecznego działa z podobnej motywacji. Nie należy też zapału dla zmiany społecznej uznawać zawsze za mechanizm obronny. Jednakże zaangażowanie w ruch społeczny jest zwykle czasochłonne, wyczerpujące i, jeśli się wiąże z obywatelskim nieposłuszeństwem, często niebezpieczne. Gdy cel zostanie osiągnięty, uczestnicy, w odróżnieniu od krzyżowca, na ogół wracają do swoich codziennych zajęć. Bycie krzyżowcem - wedle opisu Maddiego - jest zatem reakcją upozorowaną; człowiek kompulsywnie angażuje się w działania w odpowiedzi na dogłębne poczucie braku celu.

Nihilistę charakteryzuje dominująca skłonność do dyskredytowania działań, jakie inni podejmują, by uzyskać poczucie sensu. Energia i zachowanie nihi-listy wypływają z rozpaczy; poszukuje on pełnej złości przyjemności z destrukcji. By zacytować Maddiego:

Nie zwlekając, wskaże, że miłość nie jest altruistyczna, lecz samolubna, jak filantropia jest sposobem odkupienia win, że dzieci są bezwzględne a nie niewinne, jak przywódcy są próżni i opętani żądzą władzy i jak praca, zamiast być czymś produktywnym, jest tylko cienką warstwą cywilizacji, pod którą się ukrywa obecny w każdym z nas potwór”.

Nihilizm, jest tak powszechny - sugeruje Maddi - że nawet nie uznaje się go za problem; w rzeczywistości często występuje pod przykrywką wysoce oświeconego, wyrafinowanego podejścia do życia. Cytuje powieśdopisarza i producenta filmowego Alaina Robbe-Grilleta; w jego filmie, Zeszłego roku w Marienbadzie, występują pozornie znaczące wątki, widzowi jednak nie udaje się odkryć sensu żadnego z nich. Film ten - uważa Maddi - miał udaremnić wszelkie poszukiwanie sensu, by wykazać daremność wiary w sensowność czegokolwiek.

Warzywna forma choroby egzystencjalnej to najskrajniejszy stopień braku celu. Człowiek nie szuka już kompulsywnie sensu w sprawach, o które miałby walczyć; ani nie próbuje ze złością wybijać innym z głowy ich sensów. Zamiast tego pogrąża się w stanie ciężkiej, bezcelowej apatii - stanie, który ma rozległe przejawy poznawcze, emocjonalne i behawioralne. Komponent poznawczy polega na chronicznej niezdolności do uwierzenia w użyteczność lub wartość jakiegokolwiek życiowego przedsięwzięcia. Ton emocjonalny cechuje wszechogarniająca bezbarwność i nuda, przerywane od czasu do czasu epizodami depresji. W miarę postępu choroby człowieka ogarnia obojętność i okresy depresji stają się rzadsze. Boziom zachowania jest niski albo przeciętny, ważniejszy jest jednak brak selektywności: człowiekowi staje się wszystko jedno, jakie działania podejmuje 1 czy W ogóle podejmuje jakieś działania.

Ten warzywny trend jest szeroko rozpowszechniony we współczesnej kul-hirze. Zdaniem Maddiego wyraźnie odbija się on w takich utworach artystycz-ⁿych, jak filmy Antonioniego, w Ziemi jałowej T.S. Eliota, The Zoo Story Edwa d