skanowanie0012 (57)

244 Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie

powiedzieć — w porządku powieściowym, po kolei, przechodząc od zdarzeń błahych do tego istotnego faktu, który —jedyny — ma dla niego znaczenie (zapisy dziennikowe mają w większości wypadków charakter narracyjny). W porządku powieściowym, bo opowiada tak, jakby nawet w obrębie danego zapisu nie znał zakończenia zdarzeń, o których mówi. Przyjęta konwencja dziennika, podkreślająca czas, w którym się pisze, i pozycję narratora w toku pisania, sugeruje jednakże znajomość faktu końcowego, a więc w zasadzie pozycję uprzywilejowaną przyznaje w obrębie zapisu (oczywiście, nie całej powieści) szykowi niechrono-logicznemu. W okresie Młodej Polski jednak szyk ten wchodził w zbyt silny konflikt z ustalonymi zwyczajami opowiadania powieściowego, by mógł być konsekwentnie respektowany. Toteż bądź w ogóle z niego zrezygnowano, bądź decydowano się na daleko idące kompromisy. Najczęstsza forma kompromisu była taka: na początku zapisu pseudoautor dawał do zrozumienia, że wie o wszystkim, co się stało, przede wszystkim zaś informował o wrażeniach, jakie wywołał w nim dany bieg wypadków. Nawet wtedy jednak nie mówił, co właściwie się zdarzyło. Zapis bowiem był z reguły konstruowany według zasad progresji dramatycznej, narrator przechodził od szczegółu do szczegółu, nie selekcjonował ich więc według skali ważności. W ten sposób są skonstruowane niemal z reguły te notatki z dnia, które przedstawiają zdarzenia ważne i istotne (charakterystyczne przykłady: Strug, Ze wspomnień starego sympatyka, s. 85-87; Mańkowski, Hrabia August, s. 211-220; Srokowski, Kult ciała, s. 59-74, s. 184-236). Stylizacja dziennikowa miała być wyrazem nieufności wobec konwencji powieści, ale sama nie mogła się od nich wyzwolić. Widoczne jest to może jeszcze silniej w sposobie przytaczania wypowiedzi innych osób (będzie o tym jeszcze mowa), W zapisach występuje niemal z reguły zwykły „powieściowy” dialog.

Właściwości czasowe poszczególnego zapisu nie wyczerpują się tylko na stosunku czasu pisania i czasu zdarzeń, które miały bezpośrednio je poprzedzać. W istocie bowiem dla zapisu dostępna jest każda struktura czasowa, nawet futurum, kiedy narrator przedstawia projekty przyszłych działań. Ze względu na narracyjny charakter poszczególnych notatek w młodopolskiej powieści-dzienniku rzadko się z tych możliwości korzysta, istotne okazują się zaś inne rozwiązania. Nie jest bowiem powiedziane, że zapis dziennikowy ma dotyczyć najbliższej przeszłości, może on sięgać daleko wstecz. Również i w jego obrębie wyłania się sprawa retrospekcji. Ze względu na swoistości kompozycji powieści--dziennika retrospekcje kształtowane są nieco inaczej niż w powieści w trzeciej osobie z bohaterem prowadzącym, choć i do nich stosuje się podział na retrospekcje prehistoryczne i antraktowe.

Cóż jednak w prozie tego rodzaju jest retrospekcją? Jeżeli przyjęłoby się, że w dzienniku obowiązuje zasada jednoczesności, wszystko, co od niej odstępuje i kieruje się ku przeszłości, można by do niej zaliczyć. Ujęcie takie byłoby jednak zbyt szerokie. Przez retrospekcję w powieści-dzienniku należy rozumieć relację o tym, co pseudoautor traktuje jako oddaloną przeszłość. Najczęstszym przejawem retrospekcji prehistorycznej są elementy autobiografii bohatera, relacjonujące jego życie do momentu poprzedzającego pierwszy zapis dziennikowy (wprowadził je np. Sienkiewicz w Bez dogmatu)³⁵: mają one zapewnić pełną o nim wiedzę. Retrospekcje antraktowe występują w podobnej roli, co w powieści trzecioosobowej, ich głównym zadaniem jest zapełnianie luk pomiędzy zapisami, toteż pojawiają się zwykle wtedy, gdy interwał między nimi jest pokaźny. Przykładem takiej retrospekcji jest zapis oznaczony datą 15 kwietnia w Mogile Żeromskiego (s. i 19— 131)³⁶. Punkt wyjścia jest w nim teraźniejszy, jednakże w samej retrospekcji moment pisania podlega niemal całkowitemu zatarciu, narrator rekonstruuje przeszłość prawie na sposób auktorialny, przestrzega chronologii, przytacza óbszerne dialogi, dokonuje takich aktualizacji, jak w powieści w trzeciej osobie. Proza młodopolska, nawet pisana w pierwszej osobie, daleka jest od tych metod rekonstruowania przeszłości, jakie praktykował Proust, to znaczy nie przedstawia narratora w trakcie jej przypominania. Przeszłość jest dana mu jakby obiektywnie, nieistotne są więc subiektywne i z natury niepewne sposoby jej przywoływania i odbudowywania. Pod tym względem powieść młodopolska nie odeszła zbyt daleko od tradycji.

Dla konstrukcji czasowej zapisu dziennikowego istotny jest problem iteratywności. W jego obrębie kształtuje się on inaczej niż w powieści z bohaterem prowadzącym. Dzieje się tak choćby z tej racji, że ciągłość, a więc informowanie o zjawiskach powtarzających się, może tu odgry-

³⁵    Jest faktem charakterystycznym, że Sienkiewicz każe Leonowi Płoszowskiemu rozbić autobiografię na poszczególne zapisy, a więc w ten sposób dostosowuje ją do formy dziennika.

³⁶    Dla uniknięcia nieporozumień małe wyjaśnienie. Można sformułować zarzut, że w pracy, której przedmiotem jest powieść, powołuję się na utwory, które tradycyjnie uważa się za opowiadania (właśnie Mogiła Żeromskiego lub Ze wspomnień starego sympatyka Struga). Zarzut taki wydaje mi się nieuzasadniony. Można bowiem łatwo wskazać wyraźne różnice pomiędzy klasycznie — według wzoru Sokoła — zbudowaną nowelą a powieścią, nie sposób zaś wskazać tych różnic pomiędzy powieścią a dłuższym opowiadaniem, nie sposób zwłaszcza wtedy, gdy w obydwu występuje narracja w pierwszej osobie. Rozróżnienia mają tu charakter bardziej zwyczajowy niż merytoryczny. Gdyby wymienione utwory Żeromskiego ;i? Struga publikowane były nie w tomach opowiadań, ale jako osobne pozycje bibliograficzne, z pewnością bez oporów traktowałoby się je jako powieści.