skanowanie1

■

ROZDZIAŁ 1

Pojęcie myśli

Załóżmy, że istnieje osoba, która nic nie wie o różnicy między myślą a ciałami. Istota ta będzie miała świadomość swoich pragnień i uczuć, ale z pewnością będzie miała mniej jasne pojęcie o sobie niż my o nas samych. Będzie się C2uła. by tak rzec. mniej wewnątrz siebie niż my. mniej niezależną od świata zewnętrznego. Świadomość tego. że myślimy odrywa nas w istocie od rzeczy. Zwłaszcza wiedza psychologiczna takiej istoty będzie zupełnie odmienna od naszej. Sny na przykład będą jej się wydawały wdarciem czegoś z zewnątrz do wnętrza. Słowa będą związane z rzeczami, a mówienie będzie polegało na oddziaływaniu bezpośrednio na ciała. Ciała zewnętrzne zaś będą mniej materialne: będą przeniknięte intencjami i wolą.

Postaramy się wykazać, że tak właśnie jest u dziecka. Dziecko nic nie wie o specyfice myślenia i to nawet w stadium, w którym pozostaje pod wpływem rozmów dorosłych dotyczących .rozumu', „mózgu", .inteligencji".

Technika, zgodnie z którą będziemy postępować, technika wypytywania dziecka, jest pokrótce następująca. Pytamy: .Czy wiesz, co to znaczy myśleć? Kiedy jesteś tutaj i myślisz o swoim domu lub o wakacjach, czy o twojej mamie, wiesz, co to znaczy myśleć o czymś?” Kiedy dziecko zrozumiało, kontynuujemy: .Dobrze, a czym się myśłi?" Jeśli nie rozumie, co zdarza się rzadko, rozwijamy temat: .Jak chodzisz, to chodzisz nogami. A jak myślisz, to. czym myślisz?" Niezależnie od udzielonej przez dziecko odpowiedzi nalegamy, dopytujemy się. aby zrozumieć, co kryje się w słowach dziecka. Wreszcie pytamy, czy otwierając komuś głowę tak. żeby nie umarł, można by myśl zobaczyć, dotknąć jej. wyczuć palcem itd. Oczywiście te ostatnie sugestywne pytania powinny być zachowane na koniec, to znaczy na czas. kiedy już nie udaje się skłonić dziecka, by mówiło samo od siebie.

Co więcej, kiedy dziecko odwołuje się do wyuczonych słów. jak .mózg", „dusza" itp.. co niekiedy się zdarza, należy wypytywać je o te słowa dotąd, aż

40

___    ____ . J

/rozumie się jak ono je przyswoiło, jest w tym. być może. czysty werbalizm. Albo. przeciwnie, całkiem sugestywne zniekształcenie.

Uwzględniwszy to. mogliśmy wydzielić trzy stadia w rozwoju pojęcia myśli u dziecka, z których pierwsze jest łatwe do odróżnienia od dwóch pozostałych i zdaje się zawierać element całkowicie spontaniczny. W tym stadium dzieci wierzy, że myśli się .ustami". Myśl jest utożsamiana z głosem. Nic się nie dzieje ani w głowę ani w reszcie ciała. Oczywiście, myśl jest mylona z samymi rzeczami w tym sensie, że słowa stanowią część rzeczy. Nie ma niczego subiektywnego w akcie myślenia, średni wiek dzieci w tym stadium to około 6 lat.

Drugie stadium wskazuje już na wpływ dorosłych. Dziecko dowiedziało się. że myśli się głową: niekiedy nawet czyni aluzje do ..mózgu". Tylko trzy okoliczności wskazują na pewną spontaniczność dziecka. Najpierw wiek: takie odpowiedzi znaleźliśmy w wieku około 8 lat Ale przede wszystkim, to ciągłość istniejąca między pierwszym i drugim stadium. Istotnie, często myśl jest rozumiana jako jakiś głos w głowie, bądź w szyi. co świadczy o utrzymywaniu się wpływu wcześniejszych przekonań dziecka. Wreszcie, jest to materialność. jaką dziecko przypisuje myśli: myśl jest z powietrza lub z krwi albo jest kulką itd.

Trzecie stadium, którego wiek średni przypada na 11-12 lat. wskazuje na dematerializację myśli. Bez wątpienia trudno jest odróżnić wyraźnie to trzecie stadium od drugiego. Ale dla nas sprawą zasadniczą jest odróżnianie drugiego od pierwszego, to znaczy wkładu dorosłego w przekonania dziecka.

Stadium pierwsze: myśli się ustami

Córka Sterna (zob. Stern 1907. s. 210: Sully. 1926. s. 120). Hilda, sądziła, że myśli się językiem, a zwierzęta mordką. Ponadto dopuszczała, że ludzie myślą, gdy mówią, a nie myślą, gdy zamykają usta. Według naszych danych, takie dziecięce przekonania są bardzo powszechne.

MONT (7:0)': Wiesz, co to znaczy myśleć? - Tak. - Pomyśl o swoim domu. dobrze? - Tak. - Czym myślisz? - Boną. - Mozesz myśleć z zamkniętą buzią? - Nit.

-    A z zamkniętymi oczami? - Tak. - A z zatkanymi uszami? - Tak. - Zamknij buzię i pomyśl o swoim domu. Myślisz? - Tak - Czym myślałeś? - Buiią.

PIC {9:6. opóźniony w rozwoju): Czy znasz słowo myśleć? - Tak. - Co to jest mysi? - Kiedy myili się o klmi. kto umarł. - Ty myślisz czasem? - Tak. o moim bracie

-    A myślisz o szkole? - Nie. - A tu (jesteśmy w szkolnej kancelarii)? - Tak. Myślę, bo

¹ 7;0 ■ 7 la:. 0 ukończonych miesięcy. Słowa dziecka drukujemy kursywą, a antykwą s'owa badającego. Wszystkie cytaty są dosłowne.

41