skanuj0156

302 Fleksja

Podstawa rozwojowa:

§ 40. Dopełniacz I. p.

Temat	Końcówka	Przykłady
-0	-	*sela *v£ka
-jo	a	*pol'a *znamenbja
-n	-e	*imene *plemene
-nt	-e	*telęte
-8	-e	*slovese

Porównując stan rzeczy w polszczyźnie historycznej z powyższą podstawą rozwojową zauważamy uogólnienie końcówki -a. Jedynym śladem wypartej w tematach na *-», *-nl końcówki *-e jest powstała pod jej właśnie wpływem miękkość wygłosowej, spółgłoski tematu -ń, -6, np. imienia cielęcia; tak się tłumaczy obecność tych miękkich spółgłosek przed samogłoską rzędu tylnego -o, która na wzór D tematów -o, jo dopiero później została tutaj wprowadzona.

Polski D rzeczowników ciało słowo niebo koło oko ucho opiera się nie na pierwotnym temacie na *-s tego przypadka (*teles-, *sloves-, *nebes-, *ocis- itd.), ale na tej jego zredukowanej postaci, którą się wyodrębnia w formie M ciał-, slow-, nieb-, ok- itd.

Dokonało się tedy na podłożu polskim znaczne ujednostajnienie formy D, np. z błota, od sioła, z żyta, z miasta, od sidła, pątnictwa, obrzęda, sierca, sluńca, do morza; imienia ramienia cielęcia skocięcia; nieba oka (w. XIV i XV).

Jedynie te rzeczowniki, które pierwotnie przybrały przyrostek np. bicia picia miłosierdzia pokolenia weżrzenia wiesiela, miały w końcówce D zrazu długie -a, później -d pochylone jako wynik ściągnięcia starej grupy wygłosowej *-ij-a.

Tę właśnie końcówkę spotykamy dziś we wszystkich gwarach, które utrzymały d pochylone, np. śniadania szczęścia wesela kazania. Ciekawa jednak rzecz, że nie zachowało się to pochylenie w M-B 1. mn., choć i w nim doszło przecież do ściągnięcia *-sja w -a.

§ 41. Celownik I. p.

Także w C nastąpiło ujednostajnienie końcówki -u, która z właściwego sobie zakresu prasłowiańskich tematów na *-o, *-jo w drodze wyrównania wtargnęła do tematów spółgłoskowych na *-n, *.-«{, wypierając właściwą im końcówkę *-i (imeni telęti); miękkość wygłosowych spółgłosek tematu na -ń, -6 (imieniu cielęciu) przed samogłoską tylną -u tłumaczy się właśnie jej wtórnym i stosunkowo późnym pojawieniem się w zastępstwie pierwotnego -t. Przykłady: mięsu pogaństwu biciu miłosierdziu .czynieniu siercu imieniu siemieniu ramieniu kśiązęciu dziecięciu dobytczęciu ciału (w. XIV i XV).

Uchylenia od powyższej normy są nieliczne. Należą do nich zupełnie odosobnione w XIV i XV w. archaiczne formy dziecięce Pfl, ŻywBł, książęce.

Trafiają się wyjątkowo od średniowiecza po dziś dzień wykolejone wypadki użycia końcówki -owi: już w Psałterzu floriańskim —imieniowi, dziś — południowi.

§ 42. Narzędnik I. p.

Podstawa rozwojowa:

Temat	Końcówka	Przykłady
-0	-omb	*8elomb *v8komb
-jo	-emb	*pol'emb *znamenijemb
-11		*imenbim *plemeribmb
-nt	-bmb	*telęUmb
-$		*8love$bmb

Końcówkę -em w polskich rzeczownikach z zakresu prasłowiańskich tematów na *-jo i spółgłoskowych można uważać za prawidłową kontynuację odziedziczonych końcówek *-ems oraz *-sme, np. siercem słuń-cem plemieniem imieniem dziecięciem panięciem (w. XIV—XVI).

Już na podłożu polskim występuje końcówka -im, która jest właściwa rzeczownikom z przyrostkiem *-tj, a powstaje w wyniku ściągnięcia wygłosowej grupy *-bjenw, np. przyścim. uńesielim badanim rządzenim pie-nim wyobrażenim miłosierdzim cirnim (w. XIV i XV), naczynim malowa-nim spustoszenim pożegnanim staranim zdrowim drżenim-, pierzym imie-nim (od imienie 'majątek’) rozumienim obliczym (w. XVI). Z bardzo nielicznymi wyjątkami jest końcówka -im w powszechnym użyciu do końca XV w. W ciągu wieku XVI pod wyrównawczym wpływem N innych