skanowanie0053 (20)

I wreszcie kryterium ostatnie: zgodność autora z dziełem. W myśl tej zasady wielka twórczość musi znajdować swoje potwierdzenie w całej biografii. Socrealistyczne wiersze Szymborskiej sprzed lat czterdziestu dyskwalifikują poetkę nie dlatego, że były słabe, lecz dlatego, że stanowiły znak ustępstwa wobec totalitaryzmu^{1 2}. Jeśli komisja Noblowska przyznaje laur twórcy, który kolaborował ze stalinizmem, to znaczy, że relatywizuje związek życiorysu z poezją i zatwierdza prawo pisarza do zachowań niemoralnych. Ponadto jury lekceważy w ten sposób doświadczenia zbiorowości, która swoją tożsamość zbudowała na silnym - moralnie nieprzejednanym - oporze stawianym władzy. Pominięcie „opinii narodu” staje się w takim przypadku wywłaszczeniem większości z prawa do decydowania o tym, kto jest wielki, a także pozbawieniem wartości tych postaw, które za jedyny tytuł do chwały mają dawną odmowę współpracy z reżimem totalitarnym. W zgodzie z takim rozumowaniem Szymborska powinna była przeprosić społeczeństwo i przekazać narodowi decyzję w sprawie ewentualnego desygnowania do nagrody⁴0.

Tym samym naprzeciwko domniemanego zbioru reguł politycznej poprawności, które niewiele z literaturą mają wspólnego, usytuowano zasady kanonu. Wywodziły się one, co widać dość wyraźnie, z norm odziedziczonych po edukacji szkolnej. Edukacja ta, nawet gdy mówi o literaturze XX wieku, kieruje się kryteriami wywiedzionymi ze stulecia XIX - z paradygmatu romantyczno-symbolistycznego - i przystosowanymi do nowych warunków^{3 4}. W skład kanonu wchodzi, jak się okazało, etyczne interpretowanie literatury, przeświadczenie, że wspólnota na-rodowo-wyznaniowa powinna być pierwszym gremium zatwierdzającym ważność dorobku, i wreszcie przekonanie, że twórca pisze dzieło swoim życiem, więc umiera za literaturę⁵. Kształt tego kanonu wyznaczały zatem stereotypowe wizerunki pisarzy romantycznych, którzy, jak uczono nas w szkołach,, podtrzymy-

251

1

twórczym, a nadto tak znakomicie nieobecny zarówno na rynku księgarskim, jak i w życiu duchowym współziomków”.

2

Jerzy Diatłowicki, przeczuwając tonację i charakter sporu o Szymborską, pisał („Życie Warszawy” 1996, nr 233): „Sztokholmscy mandaryni wyważyli wszystkie racje. Recenzentami byli nie tylko poeci. Na szali leżał z pewnością również wiersz o Stalinie. Ale saldo jest bezsporne! Czy z tym werdyktem pogodzą się tropiciele czerwonych mszy? Pokażmy im figęl” Tekst Diatłowickiego miał charakter pojednawczy: wskazywał, że jury było obiektywne, że nie składało się wyłącznie ze specjalistów od poezji, że należeli do niego ludzie obeznani z epizodem stalinowskim. Zapraszał też autor do czytania całego dorobku Szymborskiej (wtedy „saldo” będzie „bezsporne”). Przy tym wszystkim ulegał presji sytuacji, skoro - wyczuwając zbiorowy atak - chciał stworzyć wspólnotę, która przeciwstawi się „tropicielom czerwonych mszy”. Mimowiednie zatem wspierał Diatłowicki pogłębianie się dychotomicznego podziału społeczności (po jego tekście ktoś mógł wstrzymać się od kwestionowania wartości dorobku Szymborskiej, w obawie, że dołączy do „tropicieli czerwonych mszy”).

⁴⁹ Na przełomie października i listopada 1997 roku ukazała się książeczka Ewy i Stanisława Krajskich, Dwie twarze Wisławy Szymborskiej (War-

3

szawa 1997), przypominająca socrealistyczne wiersze poetki i członkostwo w PZPR; w zakończeniu autorzy pisali: „Nie możemy lekceważyć przeszłości. Nie możemy zbywać machnięciem ręki grzechów i grzeszków osób publicznych szczególnie wtedy, gdy te grzechy i grzeszki mają wymiar społeczny, a te osoby nie wyspowiadały się jeszcze z nich przed społeczeństwem, nie żałowały ich w sposób wyraźny, nie obiecywały poprawy, nie starały się im w pełni zadośćuczynić” (s. 124).

4

   Przywołanie anachronicznych kryteriów do osądzenia Szymborskiej świadczy o swoistej schizofrenii kultury polskiej w latach dziewięćdziesiątych. Kultura kanoniczna była monolityczna, opierała się na lekturach dziewiętnastowiecznych (i ich dwudziestowiecznych derywatach).^podtrzymując spoistość narodowo-religijną. Zarazem kanon ten pozwala konstruować zaledwie tożsamość odświętną, więc na co dzień - updkarza. Nadaje się do prowadzenia symbolicznych wojen, nie zaś do rozumienia rzeczywistości. Zob. Antonina Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, vVarszawa 2005: ,,[W połowie lat dziewięćdziesiątych] Nacjonalizm stał się narzędziem gry politycznej, zaś elementy kanonu zeszły w większości do roli tylko mniej lub bardziej pamiętanych treści podręczników szkolnych”, a kanon przestał być „narzędziem ekspresji, aktywną znajomością czegoś” (s. 341); po okresie heroicznym «Solidamości» dla większości nawet wykształconych młodych Polaków romantyczna literatura stała się znów raczej kwestią szkolnej wiedzy lub jej braku, nie żywym elementem kulturowej Walencji” (s. 342).

5

   Dodać do tego można wyobrażenie o „uniwersalnej” (albo raczej: przezroczystej) płci twórcy, czyli takiej, która nie zwraca na siebie uwagi.