044

D. FORMY ŻYCIA DUCHOWEGO GREKÓW,

KTÓRE PRZYGOTOWAŁY POWSTANIE FILOZOFII

1. Poematy Homera

Zanim powstała filozofia, niekwestionowanymi wychowawcami Greków byli poeci, a przede wszystkim Homer. Słusznie powiedziano, źe jego poematy były jak gdyby Biblią Greków w tym sensie, że dawni Grecy szukali duchowej strawy zasadniczo i głównie w poematach homeryckich. Z nich czerpali w^jzory życia, materiał do refleksji, podnietę dla wyobraźni, a więc wszystkie istotne elementy swego wychowania i formacji duchowej.

Już dawno zwrócono uwagę na to, że poematy homeryckie zawierają w sobie pewme wymiary, które je zdecydowanie odróżniają od wszystkich innych poematów stojących u początków różnych ludów i noszą już w^f sobie niektóre z tych znamion ducha greckiego, które potem doprowadzą do powstania filozofii.

Po pierwsze, słusznie się podkreśla, źe dwa poematy, skonstruowane przez wyobraźnię tak bardzo bogatą i urozmaiconą, przepełnione cudownością i fantastycznymi sytuacjami i zdarzeniami, poza nielicznymi wyjątkami nic opisują tego. co odrażające i szpetne; zdarza się to natomiast na ogół często w pierwszych przejawach sztuki ludów pierwotnych. Wyobraźnia homerycka kieruje się już. owym poczuciem harmonii, eurylmii, proporcji, granicy i miary, które potem okaże się stałą cechą filozofii greckiej, która miarę i granicę podniesie wTęcz do rangi decydujących zasad metafizycznych.

Podkreśla się także, że w poezji Homera stale jest obecna sztuka motywacji wr tym sensie, że poeta nie tylko opowiada pasmo zdarzeń, lecz także szuka dla nich racji, aczkolwiek tylko na poziomie wyobra-źcniowo-poctyckim. Homer - słusznie pisze Jaeger - «nie zna (...) czysto biernego powtarzania gotowych tradycji, prostego relacjonowania faktów, dla niego istnieje tylko przebiegający z wewnętrzną koniecznością rozwój akcji od jednego etapu do drugiego, nierozerwalny splot przyczyn i skutków [...]. Akcja nie rozpływa się w luźnym następstwie kolejnych wydarzeń, zawrze normuje ją zasada wystarczającej przyczyny, wszystko co się dzieje, znajduje mocną motywację psychologiczną*¹. len poetycki sposób spojrzenia na rzeczy jest właśnie poprzednikiem filozoficznego poszukiwania «przyczyny», «zasady», pytania o «dlaczego» rzeczy.

I jeszcze trzecia znamienna cecha epopei homeryckiej jest zapowiedzią filozofii Greków': w obydwu wypadkach «przedmiotem zainteresowania jest całość rzeczywistości, chociaż filozofia przedstawia tę rzeczywistość w formie racjonalnej, a epos w formie mitycznej. Klasyczny motyw filozofii greckiej .,miejsce człowieka we wszech-świecic”, występuje już u Homera nieomal wszędzie*².

Wreszcie, poematy homeryckic odegrały decydujący rolę w u-trwaleniu określonego poglądu na bogów i to co boskie, a także w utrwaleniu podstawowych wzorców' życia i etycznych postaw ludzi, które stały' się prawdziwymi paradygmatami. Jednakże znaczenie tego czynnika musimy omówić osobno, jako że rozważenie tej kwestii wyprowadza nas poza Homera, gdyż dotyczy całego świata greckiego.

2. Bogowie religii publicznej i ich relacja do filozofii

Uczeni wielokrotnie podkreślali, że religia jest strukturalnie powiązana z filozofią (Hegel powie wręcz, że religia w sposób wyobrażeniowy wyraża tę samą prawdę, którą filozofia wyraża w sposób pojęciowy). Jest to prawdą zarówno wtedy, gdy filozofia przejmuje z religii określone treści, jak i wówczas, kiedy filozofia próbuje kwestionować religię. W tym ostatnim wypadku kontestacja ciągle karmi

¹ W'. Jaeger, Paideia. Die Formung des griechischen Menschen, wyd. 2. Berlin und Leipzig 1936; (włoski przekład, (.1, wyd. 2. Fircnzc 1953. s. 110 nn.; polski przekład M. Plezia, 1.1, Warszawa 1962. s. 82).

⁷ Jaeger. Puidr.ia, (I, s. 113. przypis 34); w tłumaczeniu polskim: I, przypis 34. s. 438.