10575 ScannedImage 27

legionów na Wschodzie. Oznaczało to, że najwyższa władza nad Azją Mniejszą i Egiptem spoczywała nominalnie w jego ręku, a nad Syrią, Arabią Północną i być może nad Armenią władza ta była faktyczna. W ten sposób Palmyra stała się zwierzchniczką Azji Zachodniej. W cztery lata później (266-267) Odajnat i jego najstarszy syn zostali zdradziecko i skrycie zamordowani w Hims (Emesa), prawdopodobnie na skutek podżegań ze strony Bzymu, który podejrzewał ich o niewierność.

Piękna i ambitna wdowa po Odajnacie, Zenobia (aramejskie Bat-Zabbaj, arab. az-Zabba’ lub Zajnab), okazała się godną następczynią. Eządząc w imieniu swego młodego syna Wahb-Allata (dar al-Lat, greckie Athenodorus) przywłaszczyła sobie bezpodstawnie tytuł Królowej Wschodu i przez pewien czas stawiała czoło rzymskiemu imperium. Z męską energią rozszerzyła granice swego królestwa włączając Egipt i dużą część Azji Mniejszej, skąd rzymskie garnizony w r. 270 zostały wycofane daleko aż po Ankarę (Ancyra). Nawet w Chalcedonie, naprzeciw Bizancjum, dokonano zamachu wojskowego w celu ustanowienia tam jej panowania. Zwycięskie oddziały królowej zajęły w tym samym roku Aleksandrię (al-Iskandarija), drugie miasto imperium, a jej niepełnoletni syn, który został potem ogłoszony królem Egiptu, bił monety, na których nie było już głowy Aureliana. Sukcesy swoje na polu bitwy zawdzięczała Zenobia głównie dwom palmyreńskim generałom, Zabbajowi i Zabdzie.

Ostatecznie Aurełian zajął się sam tą sprawą. W następujących po sobie bitwach pod Antiochią, blisko Hims, pokonał Zabda i wiosną 272 r. wkroczył do Palmyry. Dumna arabska królowa uciekła z rozpaczy na szybkim dromaderze na pustynię, lecz została ostatecznie pojmana w niewolę i przyprowadzona na złotym łańcuchu przed rydwan zwycięzcy dla uświetnienia jego triumfalnego wkroczenia do Bzymu. W drodze powrotnej do swej stolicy Aurełian został poinformowany o powstaniu w Pałmyrze i dlatego szybko wrócił do tego miasta i zniszczył jego mury. Ornamenty wspaniałej świątyni Słońca (Bel) przetransportował do nowego sanktuarium, które zbudował w Bzymie dla boga-słońca ze Wschodu, na pamiątkę swego znakomitego zwycięstwa. Miasto zostało zburzone i w takim stanie przetrwało do obecnych czasów. Tak zakończyła się wspaniała, błyskotliwa kariera Palmyry.

Palmyreńska kultura była ciekawą mieszaniną greckich, syryjskich i par-tyjskich (irańskich) elementów. Ma to znaczenie nie tylko jako zagadnienie kształtowania się kultury, lecz tak jak w wypadku kultury nabatejskiej, którą już poznaliśmy, może służyć za ilustrację osiągnięć kulturalnych, do których są zdolni Arabowie pustyni, kiedy nadarzają się odpowiednie i sprzyjające okoliczności. Pałmyreńczycy pochodzili z grupy arabskiej, o czym świadczą ich imiona i często występujące arabskie słowa w ich aramejskich napisach. Język, którym mówili, był dialektem zachodnioaramejskim, podobnym do na-batejskiego i aramejskiego z Egiptu. Ich religia miała wybitne cechy solame (kultu słońca), które charakteryzowały wierzema Arabów północnych. Na czele ich panteonu stał Bel pochodzenia babilońskiego. W inskrypcjach wotywnych w Pałmyrze występuje Baal Szamin (pan niebios) i przeszło 20 innych imion bóstw.

Wraz z upadkiem efemerycznego królestwa Palmyry handel lądowy zaczął szukać i znalazł inne szlaki. Busra (Bostra) w Hawranie oraz inne ghassanidzkie miasta stały się spadkobiercami pustynnego miasta, takjak ono samo było kiedyś spadkobiercą Pefcry.

GHASSANIDZI

Ghassanidzi wywodzą swój rodowód od starożytnego szczepu (na czele tego szczepu stał ^rjLmr Muzająija’ ibn 'JLmir Ma’ as-Sama’) południowoarabskiego, który rzekomo miał uciec do Hawranu²² i al-Balqa’, z Jemenu pod koniec III w. n. e., w czasie zniszczenia tamy w Ma’rib. Gafna, syn 'Amra, jest uważany za założyciela dynastii Ghassanidów. Abu al-Fida’²³ pisze, że dynastia ta miała 31 władców, Hamza al-Isfahani²⁴ mówi o 32, a al-Mas'udi“ i Ibn Qutajba“ tylko o 11. Liczby te wskazują, jak niejasna pozostała dla kronikarzy arabskich historia Dżafnidów.

Ten szczep jemeński wyparł Sałih, pierwszych Arabów, którzy założyli królestwo w Syrii i osiedli w rejonie na południowy wschód od Damaszku, na północnym krańcu wielkiego szlaku transportowego, który łączył Ma’rib z Damaszkiem. Z biegiem czasu banu Gassam przyjęli chrześcijaństwo i zasymilowali się w środowisku syryjskim przyjmując aramejski język Syrii; nie zapomnieli jednak swego ojczystego języka arabskiego. Podobnie jak inne szczepy arabskie na obszarze Żyznego Półksiężyca, Ghassanidzi stali się ludem mówiącym dwoma językami. Pod koniec Y w. znaleźli się oni w sferze wpływów politycznych Bizancjum i odgrywali rolę państwa buforowego, któTego zadaniem było powstrzymanie naporu hord bednińskich; spełniali podobną rolę, jaką do niedawna pod rządami Brytyjczyków spełniała Transjordania. Znajdując się w bezpośrednim zasięgu bizantyjskiego imperium Ghassanidzi przyjęli taką formę chrześcijaństwa, która, mimo że była lokalną odmianą mono-fizytyzmu, zgadzała się z ich politycznymi interesami. Początkowo ich stolicą był ruchomy obóz, później przenieśli go. na stałe do al-Gabija w Gawlan (Gaula-nitis), a przez pewien czas mieścił się w Gillią²⁷.

KRÓLESTWO SYRYJSKO-ARABSKIE I JEGO SZCZYTOWY ROZWÓJ

Królestwo ghassanidzkie, podobnie jak rywalizujące z nim i pokrewne mu w ał-Hirze królestwo Lachmidów, osiągnęło swe największe znaczenie w YIw. W tym wieku al-Haritll ibn Gabala Ghassanida (około 529-569) i ał-Mundir III

“ Asyr. Hamana (por. Lnckenbill, t. X, §§672, 821) bibl. Basan, klasyczny Auranitis. " Ta’rib, t. I, Constantinople 1286, s. 76 n.

** Op. eit., s. 115-122.

“ Muruj, t. III, a. 217-221.

** Ał-Ma'arif, wyd. F. Wu&tenfełd, Gottingen 1850, s. 314-316.

” Patrz L. Caetani, Annali deU'Islam, t. III, Milano 1910, a. 928.

5*

67