12050 S6300672

Wierzbicka, omawiając analizowane zwroty narzędnikowe, zauw^ że tylko jeden z użytych w nich elementów nominalnych posiada refer_ei) cję (odnosi się do przedmiotu) - nie ten, który jest wyrażony narzę^ kiem. Drugi „ma charakter czysto predykatywny”, stanowi pojęcie użyu dla określenia tego elementu odsyłającego do przedmiotu. Określenie j| rzędnikowe ma więc „peryferyjny i »pomocniczy« charakter”, „poró%, nawcza narzędnikowa fraza nominalna nie może odsyłać do niczeg₀ szczególnego: wypełnia ona swą funkcję instrumentalną nie poprzez od_e. słanie do czegoś rzeczywistego, lecz poprzez wywołanie obrazu**¹.

W zupełnie innym kierunku (co wiąże się z uwzględnieniem materiału poetyckiego, a nie tylko nastawieniem na opis zwrotów frazeologiczny^ należących do języka) idzie interpretacja N. D. Arutiunowej², powołują, cej się na rozróżnienie wprowadzone przez W. W. Winogradowa³. Oruj, wiając poetykę Achmatowej, postulował Winogradów odróżnienie metafo, i porównań w ścisłym sensie od takich konstrukcji narzędmkowych, które nie polegają jedynie na werbalnym porównaniu, lecz są „pogłosem »®y. ślenia mitologicznego«” i oparte są na „swoistym pojmowaniu świata” do. puszczającym myśl o faktycznej przemianie przedmiotu⁴. Konstrukcje | nazwał „metamorfozami”. Odwołująca się do takiego ujęcia Arutiunowa również dopatruje się w metamoffozie odrębnej od metafor i porównaj konstrukcji treściowej. Temat pomocniczy metafory pełni - jak wskazuje Arutiunowa - funkcję predykatywną wobec tematu głównego. Ów główny temat w metaforze nie ulega stłumieniu i jest określany przez temat pomoc-niczy, redukujący się niejako do pewnych swych cech. W metamorfozie, którą Arutiunowa ilustruje fragmentem wiersza Achmatowej:

Szarą wiewiórką skoczę na olchę,

Śmignę jaskółką płochliwą,

Łabędzicą będę cię wołała

w przeciwieństwie do metafory zachodzi utajenie podstawowego podmiotu. „Przedmioty różne w swej istocie materialnej metamorfoza jak gdyby utożsamia”^{5 6}. Jest to utożsamienie przemijające, na przeciąg trwania pewnej czynności.

Zleksykalizowane konstrukcje narzędnikowe w rodzaju: pływać żabką (pieskiem, delfinem, motylkiem), patrzeć wilkiem,¹³¹ mają według Arutiunowej odmienną naturę. Jako określenia czynności podmiotu narzędniki te podlegają adwerbializacji (czyli dużą określaniu cechy cech). Ten charakter semantyczny - przekształcanie się w cechę - pozwala je według Arutiunowej zaliczyć do skonwencjonalizowanych adwerbialnych „metafor językowych”. Są to wyrażenia o zupełnie zatartej strukturze dwutema-tycznej, wyrażenia, w których znaczeniu nieobecny jest element obrazowy związany ze znaczeniem słownikowym wyrazu użytego w narzędniku (np. pływać żabką to ‘pływać poruszając się w określony sposób’, a nie ‘pływać, utożsamiając się z żabką’; patrzyć wilkiem to ‘patrzyć w określony sposób’, a nie ‘patrzyć, utożsamiając się z wilkiem’ itp.).

W przytoczonych tu wywodach grupy badaczy przewijał się sąd, iż opisywane konstrukcje narzędnikowe stanowią szczególną właściwość języka rosyjskiego, jego folkloru i poezji literackiej. Występują one - niewątpliwie nie tak często - również w poezji polskiej. Oryginalne, nie-zleksykalizowane konstrukcje narzędnikowe omawianego typu znaleźć można u niektórych polskich poetów, np.:

Cyprys kołysze się w błękicie czarnym piórem

(M. Jastrun, Via Appia Antica)

Noc spada workiem czarnym

(K. Wierzyński, New York, 5)

419

1

¹²⁴ Passim, i. 86.

2

   Por. jej artykuł Metafora językowa.

3

   Por. W. W. Winogradów, O poezji Anny Achmatowej, s. 411. Na temat takich konstrukcji narzędnikowych pisał też m. in. A. A. Potiebnia - por. tz zapisok po russkoj erami matikie, Moskwa 1958 (zwłaszcza s. 485 i nast.).

4

** Poglądy Winogradowa referuję w sformułowaniu Arutiunowej (op. dl.), passim, s. 16i

5

   Por. Arutiunowa, op. cit., 169.

6

   Serię tę uzupełnić można następującymi zleksykalizowanymi wyrażeniami polskimi:

siedzieć kamieniem (nad czymś, nad jakąś pracą), paść trupem, uderzać bykiem, stanąć okoniem, wlec się żółwiem, o stopniu leksykalizacji ostatniego z tych z zwrotów świadczy odnotowane z audycji radiowej (program I PR, w dniu    odnie

sienie tego zwrotu do wolnej, opieszałej pracy: „pracować żółwiem”.