18384 ScannedImage 4

zakłada realność podmiotu, który, mówiąc delikatnie, umyka ludzkiemu pojmowaniu¹. Przedmiotem teologii jest Bóg, lub jego objawienie. Natomiast przedmiotem nieteologicznych nauk o religii są czynności (wśród których mieszczą się także wypowiedzi), odnoszące się bądź to do samego Boga (jak wyobraża sobie to działający), bądź do określonych form jego objawienia. Różnica ta może wydawać się na pierwszy rzut oka sofistyczna, wszelako, z punktu widzenia metodologii, jest ona niezwykle istotna.

Podział wśród nauk o religii przebiega zatem między teologią a dyscyplinami nieteologicznymi. Wszelkie próby operowania pojęciami takimi jak „święty” lub „obcowanie ze świętością” należy z punktu widzenia nauk empirycznych odrzucić, nawet jeśli kategorie te za sprawą Rudolfa Otto² od dawna zadomowiły się w religioznawstwie i używane są dziś jeszcze, chociażby przez Mirceę Eliadego³. W odniesieniu do tego różnice pomiędzy socjologią religii a religioznawstwem, względnie historią religii, jak również pomiędzy tą pierwszą a dyscyplinami nie zajmującymi się wyłącznie religią, okazują się drugorzędne. Relacje między tymi naukami a socjologią religii można określić w taki oto sposób: filologia i nauki o kulturze w wielu przypadkach dostarczają socjologii religii materiału do analiz, przede wszystkim wtedy, kiedy mamy do czynienia z religiami „martwymi” lub nie odgrywającymi już większej roli. Wszystkie nauki społeczne, a socjologia w szczególności, opracowują dla socjologii religii teorie i metody postępowania badawczego.

Relacja między socjologią religii a religioznawstwem jest bardziej złożona. Charakterystyczne, że wielu religioznawców występowało równocześnie jako socjologowie religii⁴. Poza tym we współczesnym religioznawstwie nie ulega wątpliwości, że do naukowego dorobku tej dyscypliny zaliczają się także osiągnięcia socjologii⁵. Niemniej istnieją i różnice, te jednak są bardziej natury historycznej aniżeli systematycznej. Religioznawstwo rozwinęło się w XIX wieku przede wszystkim jako nauka próbująca poznać religie pozaeuropejskie przy użyciu metod dostarczanych przez historię i filologię⁶, natomiast socjologia religii, wyodrębniając się w tym samym stuleciu z filozofii społecznej i stawiającej pierwsze kroki socjologii ogólnej, koncentrowała się początkowo na pytaniach o pochodzenie i funkcję religii w ogóle, a w szczególności

0    znaczenie religii chrześcijańskiej dla powstania nowoczesnego społeczeństwa. Różnicy tej nie należy jednak pojmować zbyt kategorycznie. Francuska socjologia religii szkoły durkheimowskiej przejawiała na przykład zainteresowanie problematyką umieszczaną zwykle w ramach historii religii lub etnologii religii⁷. Wobec tak rozbudzonych zainteresowań w centrum uwagi religioznawstwa znalazły się teksty, a przez to i systemy wierzeń. Nawet wówczas, gdy podkreślano prymat rytuału względem mitu, dawał się zauważyć nie wolny od pewnego idealizmu sposób analizy. Można zatem powiedzieć, że religioznawstwo wykazywało raczej tendencję do akcentowania religijnej natury człowieka

1    pojmowania poszczególnych religii jako jej przejawów. Stąd też religioznawcy chętnie upatrują prekursorów swej dyscypliny w osobach Hegla i Schleier-machera, podczas gdy socjologia religii widzi swe początki w krytycznych wobec religii wystąpieniach francuskich encyklopedystów⁸.

13

1

   Teologia podejmuje wprawdzie próby ukonstytuowania się jako nauka empiryczna, niezależnie jednak od tego, jak śmiałe by one nie były, trafiają bardzo szybko na podstawowe problemy. Por. W. Pannenberg, Wissenschaftstheorie und Theologie, 1977, ss. 299-348, a zwłaszcza s. 302.

2

   R. Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, tłum. B. Kupis, 1968 (pierwsze wydanie oryginalne — 1917 r.).

3

   Por. M. Eliade, Das Heilige und das Profane, 1957, s. 8 i nast. Joachim Matthes w swoim skądinąd bardzo udanym wprowadzeniu do socjologii religii ograniczył niestety religioznawstwo ogólne do takich właśnie zagadnień; perspektywa, która nawet w Niemczech nigdy nie dawała się utrzymać. Zob. J. Matthes, Religion und Gesellschaft, 1967, s. 12.

4

   W obrębie francuskiego obszaru językowego należałoby przede wszystkim wspomnieć szkołę durkheimowską, w której wyróżnił się socjolog i religioznawca Marcel Mauss (1873-1950). Por. M. Mauss, H. Hubert, Esąuisse d'une theorie generale de la magie, 1898-1899; M. Mauss, Socjologia i antropologia, tłum. M. Król, K. Pomian, J. Szacki, 1973, ss. 3-208 1973. Z obszaru języka niemieckiego por. J. Wach, Socjologia religii, tłum. Z. Poniatowski i B. Wolniewicz, 1961; A. Vierkandt, (red.), Handwórterbuch der Reli-gionssoziologie, 1931, ss. 479-494; G. Mensching, Soziologie der Religion, 1968.

5

   Por. F. Whaling (red.), Contemporary Approaches to the Study of Religion, vol. II, The Social Science, 1985.

6

   Dobry przegląd historii religioznawstwa znaleźć można w: E. J. Sharpe, Compa-rative Religion, 1975.

7

   Por. prace cytowane w przyp. 15 oraz E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, tłum. A. Zadrożyńska, 1990.

8

   G. Mensching, Geschichte der Religionswissenschaft, 1948, s. 48 i nast.; J. Matthes, op. cit., ss. 32-51.