ScannedImage 17

się podmiotu wobec rzeczy, należących do dwóch różnych obszarów. Tak więc transfer między tymi obszarami jest możliwy tylko przy zachowaniu środków ostrożności: przekroczeniu owej granicy towarzyszą rytuały oczyszczenia itp. Durkheim opierał wprawdzie swe analizy wyłącznie na opisach rdzennych mieszkańców Australii, które były mu dostępne w formie sporządzanych przez misjonarzy i urzędników rządowych doniesień z podróży, wydaje mi się jednak prawdopodobne, że owe wyobrażenia zostały zaczerpnięte z tradycji żydowskiej i rzymskiej, które jemu — wnukowi rabina i uczniowi Fustela—znane były doskonale. W tym punkcie dosięga koncepcji Durkheima najpoważniejsza krytyka. W rzeczy samej trzeba, wzorem Evans-Pritcharda, postawić pytanie: „Czy [etnograficzny materiał dowodowy] potwierdza sztywność durkheimowskiej dychotomii sacrum i profanum?"¹⁰. Nawet jeśli na to pytanie nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi, to i tak konstruowanie sztywnych dychotomii należy traktować z pewnym powątpiewaniem. W każdym bądź razie różnicy między sacrum a profanum nie wolno odnosić do konkretnych rzeczy. Jak już miał okazję zauważyć sam Durkheim, bynajmniej nie „natura” uznawanych za święte przedmiotów powodowała, że uzyskiwały one taką kwalifikację: wszak w przypadku totemizmu, uważanego przezeń za najbardziej pierwotną z religii, to nie zwierzęta totemiczne, ale ich przedstawienia uzyskiwały cechy świętości. Należy jednak pójść jeszcze dalej: oto zachowanie człowieka względem tego, co święte, definiowane jest funkcjonalnie. Ta sama rzecz, do której podchodzi się ze czcią i szacunkiem, staje się w innych okolicznościach zwykłym przedmiotem użytkowym. Zatem zawsze należy uwzględniać zależności kontekstualne^{1 2}.

Zastrzeżenia te nie podważają jeszcze teorii Durkheima, osłabiając jedynie kategoryczność dychotomii na korzyść raczej podejścia kontekstualnego. Durkheima definicja religii nawiązuje do opisywanej dychotomii: „Religia — czytamy — to wyzwalający solidarność system wierzeń i działań odnoszących się do rzeczy sakralnych, to znaczy wyodrębnionych i zakazanych. Owe wierzenia i działania jednoczą we wspólnocie moralnej zwanej Kościołem wszystkich tych, którzy je wyznają”¹².

Definicja³ ta zawiera dwa problematyczne elementy. Po pierwsze, nie wiadomo, dlaczego system wierzeń i działań, odnoszących się do rzeczy sakralnych musi mieć charakter solidarystyczny (solidaire). Kogo on obowiązuje? Przypuszczalnie Durkheim lokuje w tym początkowo niejasno zarysowującym się określeniu systemu wierzeniowego całą swoją teorię, a zatem byłoby to dokładnym petitio principiil

Po drugie, Kościół jako wspólnota moralna jest pojęciem osobliwie anachronicznym w odniesieniu do zjawisk religijnych, które Durkheim chce analizować. Łatwo zauważyć, dlaczego Durkheim korzysta z takich właśnie terminów. Otóż chce on podkreślić, że religia nigdy nie jest sprawą jednostki, lecz zawsze grupy, natomiast pojęcie identyfikacji (adherer) posiada zbyt indywidualistyczny wydźwięk, a tego Durkheim za wszelką cenę pragnie uniknąć.

Jeśli odwrócić na chwilę uwagę od owych wątpliwości i kontynuować krytykę teorii integracji, to pojawia się pytanie o sens religijnych wierzeń i czynności, odnoszących się do rzeczy świętych. Durkheim podchodzi do tego problemu w ten sposób, że koncentruje się na podmiotach wierzeń i praktyk religijnych, względnie pyta o punkt odniesienia wierzeń i rytuałów. Jego nowatorstwo polega na tym, że nie poprzestaje na stwierdzeniu iluzorycznego charakteru wyobrażeń religijnych, lecz inspirowany myślą, według której to, co powszechne nie może być przecież z gruntu fałszywe, usiłuje dociec istotnego jądra owych przedstawień, skrytego niejako za zasłoną fabularnych wy-

39

1

¹⁰    E. E. Evans-Pritchard, Theorien ber Primitive Religionen, 1968, s. 105.

2

   W odniesieniu do rytuału kwestię tę dobrze analizuje: F. S tal, The Meaninglessness ofRitual, w: Numen 26 (1979), ss. 2-22.

¹²    E. Durkheim, Les formes elementaires de la vie religieuse, 1960, s. 65.

3

Komentarz przytoczony przez autora definicji wskazuje, iż słowo „solidaire”, użyte przez Durkheima w oryginale Les Formes... winno zostać przetłumaczone jako: „wyzwalający solidarność społeczną” bądź „integrujący” („Religia to wyzwalający solidarność społeczną system wierzeń i praktyk...”). Niemiecki odpowiednik francuskiego „solidaire”, występujący w oryginale niniejszego „Wprowadzenia”, to „solidarisch” — „solidarny”, „wzajemnie odpowiedzialny”. Bezpośrednio po cytacie G. Kehrer zauważa bowiem, iż durkheimowska definicja zdaje się w sposób nieuprawniony przyjmować za aksjomat to, co według niego jest kwestią empiryczną (stąd sugestia o możliwym błędzie petitio principi).

Niemniej w polskim tłumaczeniu dzieła Durkheima przeczytać można, że „Religia jest systemem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem”. Termin „solidaire” został w nim potraktowany jako „posiadający techniczne znaczenie” („sztywno połączony” a zatem „powiązany”) i wskazujący atrybut systemu a nie jego funkcję. Łatwo zauważyć, że taki przekład słynnej definicji czyni wspomnianą uwagę, jak również dalszy komentarz autora, niezrozumiałymi (przyp. tłum.).