1867

WYKŁAD 14

W językach tonalnych różnice między znakami sygnalizowane są przez zmianę wysokości tonu. Możliwe zmiany to m.in. wzrastanie tonu (Z¹), opadanie (\), wzrost i opadanie (/'N*), opadanie i wzrost (\/’), falowanie (Z* \ Z). Wyróżnia się języki z dwoma tonami (opozycja: ‘wysoki’ - ‘niski’), trzema (‘wysoki’ - ‘średni’ - ‘niski’), czterema (w których ‘średni’ jest zróżnicowany na: ‘średni wyższy’ i ‘średni niższy’). Przy bardziej skomplikowanych systemach oponują różne kombinacje wznoszenia i opadania tonu. Na przykład w języku wietnamskim połączenie la może być wymawiane z różną intonacją: wznoszącą, opadającą, wznosząco-opadającą, opadająco-wznoszącą, wznosząco-prze-rywaną. Każdy z tych sposobów wymawiania sygnalizuje inne znaczenie: ‘krzyczeć’, ‘być’, ‘ogień’, ‘liść’, ‘obcy’ (por. Majewicz 1989, s. 192).

14.4. Typologia morfologiczna: sygnalizowanie struktury składniowej

Klasyfikacji typologicznych języków ze względu na sposób konstruowania zdań i sygnalizowania informacji syntaktycznych i gramatycznych jest bardzo wiele. Najstarsza propozycja, dziewiętnastowieczna (sięgająca jeszcze klasyfikacji Humboldta), wyróżnia języki izolujące (analityczne), np. chiński, w których o roli składniowej decyduje pozycja (szyk), języki aglutynacyjne (sklejkowe), np. turecki, węgierski, w których poszczególne znaczenia gramatyczne są wyrażane odrębnymi morfemami „doklejanymi” do morfemu głównego, języki fleksyjne (jak np. słowiańskie i większość indoeuropejskich), w których o funkcji składniowej decyduje cała forma wyrazowa, i języki alternacyjne (semickie), w których o funkcji gramatycznej decydują samogłoski „wkładane” do rdzeni spółgłoskowych.

Badanie nieznanych wcześniej języków świata, zwłaszcza języków indiańskich, eskimoskich, języków rejonu Pacyfiku, a także niektórych obszarów Afryki, nakazało nieco zmodyfikować tę klasyfikację, a przede wszystkim wprowadzić typ wcześniej niezauważony, mianowicie tzw. typ polisyntetyczny. W sumie nowsze klasyfikacje, np. prezentowana w książce A. Majewicza (1989), dzielą języki świata na trzy główne typy, z dalszym uszczegółowieniem jednego z nich. Są to:

(1)    Typ izolujący.

(2)    Typ inflektywny (wykładnikiem znaczeń gramatycznych jest cała 186 forma wyrazowa).

(3) Typ poiisyntetyczny.

W obrębie typu inflektywnego odróżnia się trzy sposoby tworzenia formy, będące podstawą podziału na:

-    języki aglutynacyjne,

-    języki fleksyjne,

-    języki alternacyjne.

W sumie więc powstaje pięć głównych typów językowych ze względu na sposób budowania zdań i wyrażania znaczeń gramatycznych. Przyjrzyjmy się im pokrótce.

14.4.1.    Języki izolujące (analityczne)

Należy tu przede wszystkim język chiński, a także wiele innych języków Wschodniej Azji: wietnamski, tajski i in. Języki te mają najczęściej rozbudowaną prozodię i poszczególne morfemy-wyrazy są nośnikami znaczeń zarówno odsyłających do świata zewnętrznego, jak i komunikujących funkcje syntaktyczne (gramatyczne). Na przykład czas i liczba, które w językach fleksyjnych przekazywane są przez całą formę gramatyczną, w językach izolujących wyrażane są przez poszczególne morfemy-wyrazy. Funkcja tych elementów zależna jest od szyku, stąd języki te bywają nazywane pozycyjnymi.

14.4.2.    Języki aglutynacyjne (zlepkowe, od łac. aglutino ‘sklejam’)

W tych językach znaczenia gramatyczne (informacje o funkcjach składniowych i kategoriach gramatycznych) wyrażane są odrębnymi mor-femami, które tworzą „zlepki” wraz z morfemami leksykalnymi. Na przykład węgierskie ember znaczy ‘człowiek’, ek - ‘pluralność’, nek - ‘celownikowość’, co daje formy: embernek ‘człowiekowi’, emberek ‘ludzie’, embereknek ‘ludziom’. Morfemy charakteryzują się jednofunkcyj-nością (brak kumulacji funkcji, charakterystycznej dla języków fleksyjnych), każda funkcja ma jeden wykładnik, inaczej niż w językach fleksyjnych, w których mamy polisemię i synonimię końcówek, np. w polszczyźnie ‘mianownikowość’ wyrażana jest wieloma wykładnikami zależnymi od liczby i rodzaju rzeczownika.

14.4.3.    Języki fleksyjne (od łac. flexio ‘zginanie, odmiana’)

Wyrażają one funkcje i znaczenia gramatyczne za pomocą całych form wyrazowych, w których nieostro oddzielają się elementy odsyłające do 187