23416 P1010357

292    ^

_____Daniela Zacharzewska

^wahie. ^r6'*'^now*«^l żywiołem męskim i kobiecym" (do Tb* Rainhow, 1915), następnie okres „ścierania się biegunowych przeciwieństw obu płci (do Zakochanych ko-Mt), oraz zejścia na drogę, a raczej bezdroża, ideologii męskiej hegemonii połączonej t kultem fidlicznym (The PlumedSerpent, 1926), oraz ostatni okres przezwyciężenia męskiego solipsyzmu (fidocentryzmu) i otwarcia na „odmienność kobiecej rzeczywistości” (fontami Lady Chatterłey)¹.

Tak jak we wszystkich istotnych kwestiach, Lawrence nie ograniczał się do udra-matyzowania swych przekonań, obaw i wątpliwości związanych ze sferą płci i erotyki, ale wyrażał je bezpośrednio w licznych listach i esejach z charakterystycznym zapałem i krytycznym zacięciem, np. wdając się w polemikę ze świeżo sformułowanymi koncepcjami Zygmunta Freuda² (przypomnijmy, że artykuł na temat tzw. kompleksu Edypa ukazał się w roku 1912, a powieść Synowie i kochankowie rok później i krytycy natychmiast posłużyli się psychoanalityczną wykładnią w interpretacji utworu), oraz atakując kryteria i praktykę angielskiej cenzury w odniesieniu do erotyki w literaturze i sztuce (przypomnijmy, że stawiano mu kilkakrotnie zarzut pornografii, prowokując do obszernych cstetyczno-filozoficznych wywodów na temat pornografii i obsceniczności³). Ironia losu polegała na tym, że Lawrence był zawziętym przeciwnikiem seksualnej rozwiązłości w życiu, a pornografii w sztuce (niektórzy słyszą tu nawet echa potępianej przezeń purytańskiej mentalności), natomiast przez bezprecedensową na owe czasy śmiałość opisów erotycznych przeżyć i zachowań, zarówno kobiet jak i mężczyzn, dorobił się opinii skandalisty i naraził na wspomniane interwencje cenzury (podobnie jak w tym samym czasie James Joyce w związku z publikacją Ulissesa (1922).

Zapoczątkowana już za życia Lawrencea swoista ideologiczna komedia omyłek, rozgrywająca się między nim a częścią opinii publicznej, zwłaszcza w jej oficjalnej postaci, znalazła dość głośną i groteskową kulminację aż 30 lat po śmierci pisarza, kiedy to popularne angielskie wydawnictwo Fenguin Books podjęło próbę wydania Kochanka Lady Chatterłey w tzw. kieszonkowej wersji. Natychmiast wytoczono proces z publicznego oskarżenia pod zarzutem rozpowszechniania przez wydawnictwo obscenicznych treści, a w sukurs poglądom i pośmiertnej reputacji Lawrencea ruszyli szanowani twórcy i krytycy z zapałem rozprawiając w sali sądowej o wyższych celach przyświecających autorowi oraz walorach estetycznych utworu. Rozbawieni reporterzy chętnie relacjonowali szczegóły procesu .Lady Chatterłey kontra Królowa”, zderzając w tym absurdalnym koncepcie dwie fikcje oraz wizje kobiecości⁴.

Kontekst ideologiczny, w jakim zaczęła funkcjonować postać Lady Chatterłey w powszechnej świadomości czytelników anglojęzycznych (książkę wydano w 1928 roku we Florencji, skąd przemycano ją do Anglii i Stanów Zjednoczonych), miał się stać atrakcyjny, a nawet modny wśród młodzieży lat 60. w subkulturze hipisowskiej. Dla tzw. „dzieci kwiatów” Lawrence stał się postacią kultową, rodzajem kulturowego guru, głównie dlatego, że odczytali w jego twórczości propozycję, by sprawy płci i szeroko rozumianej erotyki traktować w sposób otwarty i naturalny tzn. wyzwolony z rygorów religijnej moralności oraz wstydliwości, ale przy okazji także z aury tajemniczość oraz głębszego znaczenia, co stało w jaskrawej sprzeczności z intencjami pisarza. Była to więc kolejna odsłona - w odmiennym wariancie - wspomnianego dramatu

nieporozumień, z Lawrencem w roli głównej, świadczącego dla jednych o medabnącej atrakcyjności i aktualności jego przesłania, a dla drugich - o defektach natury myślowej i artystycznej.

Krytyka o nastawieniu feministycznym początkowo przyjęła tę dragą negatywną postawę, traktując poglądy i utwory pisarza z dużą podejrzliwością, a nawet wrogością. Można powiedzieć, że dla wielu wczesnych, głównie amerykańskich feministek Lawrence stał się ulubionym wrogiem. Warto jednak zauważyć, że ich zarzuty padały na dobrze przygotowany grunt, tzn. wpisywały się w już istniejącą tendencję do ironicznego i lekceważącego traktowania przez kobiety, w tym także pisarki, wysiłków Lawrence'a, by zrozumieć i opisać potrzeby, pragnienia i przeżycia „drugiej pkf. Pewnie najwcześniejszy przykład takiej postawy można znaleźć u Yirginii Woołf, która ukończyła powieść Orlando w tym samym 1928 roku, w którym ukazała się powieść Kochanek Lady Chatterłey. W jednej ze scen Orlando (istota androgyniczna) w swej niewieściej postaci medytuje nad właściwym wyborem życia i miłości przywołując, między innymi, obraz kochanka z powieści Lawrence’a: leśniczy pogwizdujący o zmroku pod oknem ukochanej to perspektywa, którą subtelna i inteligentna Orlando może tylko odrzucić z wyższością i rozbawieniem⁵. Sprowadzając wymowę powieści Lawren-ce’a do tej żałosnej męskiej postaci, Woolf łagodnie lecz jednoznacznie ośmiesza sugestie na temat związku kobiety z mężczyzną, jakie odczytała w jego powieki.

Bardzo osobistą i emocjonalną krytykę stosunku Lawrence a do kobiet znajdujemy we wspomnieniach Jessie Chambers (ET), jego pierwszej miłości i prototypu Mi-riam w Synach i kochankach⁶. Głęboko dotknięta powieściową wersją ich związku przedstawia ona swoją wersję, podkreślając destrukcyjny wpływ matki na pisarza i jego skłonność do przerzucania własnych uczuciowych problemów na bliskie mu kobiety, a także stawianie im wygórowanych wymagań i wyolbrzymionych zarzutów. Echa tydl czysto osobistych oskarżeń można później znaleźć u kobiet pisarek, nawer gdy ogólnie oceniają one twórr.ość Lawrence'a pozytywnie, np. w komentarzach znanej angielskiej powieściopisarki, Rebeki West⁷, występującej w obronie pisarza na procesie w 1960 roku lub amerykańskiej pisarki, Katherine Ann Porter, która w tym samym roku zamieściła artykuł o powieściach Lawrencea we wpływowym magazynie literackim „En-counter"⁸. W następnej dekadzie feministki sformułował}' swe zastrzeżenia bardziej konkretnie i agresywnie, a ich nastawienie do osoby i twórczości pisarza cechowało silne zaangażowanie ideologiczne oraz antyteoretyczne, właściwe wczesnej krytyce feministycznej. Zarzuty obracały się wokół trzech kwestii: nieuprawnione wkraczanie przez pisarza w rejony tematyczne, zarezerwowane dla kobiet (wszelkie opisy intymnych przeżyć), postulowanie czy narzucanie kobietom fałszywych lub szkodliwych modeli uczuciowych i kulturowych (ograniczenie ambicji osobistych do żyda rodzinnego, uległość wobec mężczyzny-partnera) i wreszcie neurotyczny lęk (wyrażany otwarcie lub bezwiednie przez metafory i skojarzenia) przed silą kobiecości traktowanej jako żywioł, zwłaszcza w postaci Magna Mater, ale także przed wszelkimi formami kobiecej solidarności, np. w relacji matka-córka.

Krytyczne interpretacje przyjmujące takie punkty widzenia i wyrażające taką postawę zostały zebrane i przedstawione jako rodzaj ogólnego podsumowania twór-