24165 Rosjanin2

V. Polskie stereotypy narodowe

266

nowi refleks przeszłości, dziedzictwo b. ZSRR, który w czasach PRL-u był określany jako „państwo stu narodów” (por. Lewandowski 1999: 104-105).

2.2. Synonimy

Synonimy Rosjanina są z reguły emocjonalne. Najczęściej w potocznej polszczyź-nie współczesnej są używane wyrażenia Rusek, Ruski, w lm. Ruscy, Ruskie, które mają nacechowanie lekceważące, poufałe, nieco żartobliwe. Przymiotnik ruski zachowuje przy tym wciąż jeszcze także swoje dawniejsze, historyczne znaczenie ‘wschodnio-słowiański; odnoszący się do Rusi jako pewnej historycznej całości’, na które nakłada się nowsze, również szerokie (ale geograficznie inaczej zakreślone) znaczenie ‘pochodzący z dawnego Związku Radzieckiego / imperium sowieckiego’.

Nazwy Wielkorus, podobnie jak Wielka Ruś, wielkoruski, nie mają dziś obiegu w polszczyźnie^{1 2 3}, pojawiają się sporadycznie w tekstach historycznych jako suigene-ris zapożyczenia z XIX-wiecznego języka rosyjskiego, poświadczają obecność ówczesnego postrzegania relacji Rosja-Ukraina z pozycji dominacji rosyjskiej. Dość powszechna jest świadomość, że ewokują one deprecjonujące Ukrainę analogiczne serie Malorus, Mała Ruś/Małoruś, małoruski w znaczeniu ‘Ukrainiec, Ukraina, ukraiński’, których także we współczesnej polszczyźnie już się nie używa (choć się o nich pamięta).

W praktyce językowej obserwujemy dziś dwie przeciwstawne tendencje: z jednej strony do rozszerzania znaczenia etnonimu Rosjanin i zwdaszcza jego potocznego synonimu Ruski na wszystkich „ludzi zza Buga” mówiących po rosyjsku, „po rusku”, więc na mieszkańców Rosji i d. ZSRR, z drugiej zaś strony przenoszenia na samych Rosjan nazw innych narodowości d. ZSRR, zwłaszcza Kałmuków, co podkreśla „azjatyckość” Rosjan w oczach części Polaków.

Tradycyjnymi synonimami Rosjanina w polszczyźnie są Moskal (w staropolsz-czyźnie też Moskwicin) i przezwiskowy Kacap-, pierwszy ma czytelną formę wewnętrzną, wiąże członka narodowości z centrum władzy politycznej usytuowanej w Moskwie, drugi znaczeniowo mało już dla współczesnych Polaków przejrzysty, jest etymologicznie związany ze słowem cap i charakteryzujący Rosjanina od typowej kiedyś dla nich brody odróżniającej w oczach Polaków Rosjan od wąsatych Polaków i podgolonych Ukraińców'-, Rusinów. Obecnie nazwa kacap jest odnoszona nie tylko do Rosjan, lecz ogólnie do mieszkańców dawmego Związku Radzieckiego, którym przypisuje się tępotę i zacofanie (drugie potoczne znaczenie słowna kacap notowane w SWJP Dunaj a to “człowiek ciemny, zacofany, głupi; tępy’).

Żartobliwymi określeniami Rosjan w polszczyźnie potocznej — niekiedy używanymi także lekceważąco — są nazwy urobione od imion uważanych przez Pola-267

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

ków za typowe dla tej nacji: Iwan, Wania, zdrobniale Wańka (por. AnSk SPP; Pe-isert 1992: 215), Sasza, Tamara i Wowa (URB 90).

Ankietowe badania LAS-90 przyniosły wzbogacenie materiału także w zakresie synonimii i ujawniły silną tendencję do jej emocjonalizacji. W ankiecie LAS-90 na polecenie: „Podaj słowa, których używasz zamiast słowa Rosjanin” padło aż 37 różnych jednostek leksykalnych i zestawień, z których — poza omówionymi już synonimami Ruski, Rusek, kacap — znalazły się także swego rodzaju etykiety ideologiczne wiążące Rosjanina z ustrojem komunistycznym: Sowiet, bolszewik, czerwony, komunista; rzadziej też: towarzysz, kołchoźnik, człowiek radziecki, mieszkaniec republiki radzieckiej, a także używane ironicznie na zasadzie quasi-cytatu z oficjalnego języka czasów PRL — bracia /przyjaciele ze Wschodu (co należy interpretować jako ‘udający braci i przyjaciół, ale w istocie niebędący nimi’).

Dosadny cep, podany przez kilka osób, używany w potocznej polszczyźnie także jako pogardliwe określenie polskiego mieszkańca wsi, ma motywację szczególną, jest rodzajem żartu polegającego na „polskim” (tj. zgodnym z zasadami czytania liter łacińskich) odczytaniu i rozwiązaniu nazwy państwa „CCCP” (jako cep cepa cepem pogania), intencjonalnie koresponduje on z przezwiskiem kacap.

2.3.    Hiperonimy Rosjanina

Dwie zwłaszcza nazwy są używane jako nadrzędne kategorie wobec Rosjanina — neutralna Słowianin i nacechowana wartościująco — Azjata. W obu razach służą one odmiennej konceptualizacji Rosjanina: w pierwszym przypadku jako kogoś bliskiego, pobratymca, starszego brata, w drugim przeciwnie, jako — kogoś dalekiego i obcego, stawianego w opozycji do Europejczyka i Europy.

Odmiennie ukierunkowanym sposobem superkategoryzacji Rosjanina jest określanie go jako sąsiada, przy czym w polskim narodowym obrazie śwdata kategoria sąsiada podlega wyrazistemu wartościowaniu. Sąsiadów dzieli się na neutralnych (Czesi, Słowacy, Litwini, Białorusini) i niebezpiecznych, groźnych, budzących respekt i strach (Niemcy i Rosjanie). Obecny w zbiorowej świadomości historyczny traktat Ribbentrop — Mołotow ożywia obraz sąsiada-wroga.

2.4.    Rosjanin w szeregu kohiponimów

W zależności od przyjętego sposobu kategoryzacji kohiponimami Rosjanina są: Ukrainiec i Białorusin — w ramach kategorii Słowian wschodnich, narodów ruskich; Ukrainiec, Polak, Czech, Bułgar, Serb itd. — w ramach narodów słowiańskich; Ukrainiec, Polak, Niemiec, Francuz itd. — w ramach narodów europejskich; Tatar, Kirgiz, Kazach, Mongoł itd. — w ramach narodów azjatyckich.

Równocześnie Rosjanin jest wyróżniany i kontrastowany w zestawieniu z przedstawicielami innych wielkich narodów — zwłaszcza z Amerykaninem i Chińczykiem, kontrastowanie to nie ma jednak charakteru systemowego, pojawia się na poziomie określonych gatunków mowy (na przykład w anegdotach, o czym dalej) oraz w tekstach autorskich.

1

ASA-90 wystąpiła też jeszcze inna, ogólniejsza (i najbardziej nowoczesna) kategoryzacja: praw

2

dziwym Rosjaninem jest ten, kto czuje się Rosjaninem /uważa się za Rosjanina.

3

SJP Dor (tom 9,1967) stwierdza, że przymiotnik wielkoruski ‘dotyczący Wielkiej Rusi, Rosji etnicznej’ jest „dziś używany rzadko, zastąpiony przez rosyjski"-, ISJP Bańki 2000 i USJP Dubisza 2003 tego przymiotnika nie notują wcale.