26488 str171

po torach nierównoległych, często kolistych, określanych jako wiry: wykonują one ruchy postępowe, obrotowe, śrubowe, a nawet wsteczne, co prowadzi do zderzania się cząsteczek wody, ich wymieszania w całym przekroju rzeki oraz dużego tarcia wewnętrznego.

Przepływ burzliwy jest zakłócany szorstkością koryta rzecznego; na skutek tarcia o dno i brzegi koryta zmniejsza się prędkość płynięcia przy dnie i przy brzegach. Woda rzeczna płynie najszybciej w linii nurtu (zob. rozdz. II, podrozdz. 2.2.1), którą zwykle wyznaczają największe głębokości w przekrojach poprzecznych. W korytach o biegu prostym nurt znajduje się mniej więcej pośrodku rzeki, w korytach o biegu krętym - zawsze po stronie wklęsłej, przerzucając się z jednego brzegu wklęsłego pod drugi (rys. 51-53); na przejściu przebiega ukośnie w stosunku do ogólnego biegu rzeki.

W przekroju poprzecznym w luku koryta zwierciadło wody w rzece układa się poziomo, lecz z pewnym spadkiem od brzegu wklęsłego ku wypukłemu, prostopadle do działania siły będącej wypadkową siły ciężkości i siły odśrodkowej, pod działaniem których pozostaje każda cząsteczka wody w łuku. Wartość i kierunek siły wypadkowej zmienia się wraz ze zmianą prędkości wody, która zmienia się wraz z głębokością osiągając najmniejszą wartość przy dnie i przy brzegach. W efekcie tego wytwarza się w przekroju poprzecznym okrężny ruch wody. znacznie wolniejszy od ruchu postępowego. Nakładanie się ruchu okrężnego na ruch postępowy doprowadza do śrubow ego ruchu wody w korycie rzecznym; tor każdej cząsteczki wody stanowi linię śrubową, której osią jest linia nurtu.

W łuku przebieg prądu wody jest dość jednoznaczny: przy brzegu wklęsłym występują prądy zstępujące, tzw. prądy żłobiące, a przy brzegu wypukłym - prądy wstępujące, tzw. prądy nanoszące (rys. 142), natomiast na odcinku prostym (przejściu) prąd wody rozdziela się na dwa lub więcej pasm, kształtując przebieg prądów inny w fazie przyboru wody i inny w fazie jej opadania. W fazie przyboru wody zwierciadło rzeki uzyskuje profil wypukły; woda powierzchniowa płynie od linii nurtu ruchem rozbieżnym na boki, ku brzegom. Tu powstają prądy zstępujące, rozmywające brzegi (erozja boczna) i unoszące materiał ku środkowi koryta, gdzie następuje akumulacja niesionego materiału, a połączone wody podpływają ku górze jako prąd wstępujący (rys. 143).

W fazie opadania zwierciadło wody w rzece uzyskuje profil wklęsły; woda spływa od brzegów ku środkowi w kierunku nurtu (rys. 144), gdzie powstaje prąd zstępujący, który przy dnie rozdziela się; jego wody rozmywając dno (erozja denna) odpływają ku brzegom koryta; tu następuje akumulacja wyerodowanego w środku dna materiału i tworzą się prądy wstępujące, wynoszące wodę ku powierzchni. W ten sposób w rzekach na odcinkach