31711 skanuj0020 (204)

Epoka przetlpiśmienna

38 samogłoska przednia, miękczył poprzedzające go spółgłoski).

0    wymowie jerów nie potrafimy powiedzieć nic pewnego - możemy tylko przypuszczać na podstawie różnych danych, że b wymawiany był jak bardzo krótkie, zredukowane u lub y (które było jeszcze podówczas samogłoską tylną), b zaś — jak bardzo krótkie, zredukowane i. Jeszcze w okresie rozpadu wspólnoty prasłowiańskiej jery zróżnicowały się na słabe (wymawiane coraz krócej

1    w sposób coraz bardziej zredukowany) i mocne (wymawiane coraz dłużej i coraz wyraźniej). Słabe były jery występujące na końcu wyrazu i w sylabie poprzedzającej sylabę z jerem mocnym lub jakąkolwiek inną samogłoską, mocne natomiast były jery występujące w sylabie poprzedzającej sylabę z jerem słabym. Praktycznie można sobie zapamiętać tę regularność w następujący sposób: licząc od końca wyrazu, słabe były jery nieparzyste, mocne natomiast — parzyste, przy czym pojęcie parzystości i nie-parżyśtóścf odnosi się tylko do jerów występujących w sylabach następujących bezpośrednio po sobie. Jeżeli jery mocne oznaczymy, zgodnie z przyjętą praktyką, kółeczkiem pod literą, a jery słabe — łuczkiem pod literą, możemy zróżnicowanie jerów' zilustrować przykładami: i tak w wyrazie *lbbb («łeb») ostatni jer był słaby, a bezpośrednio go poprzedzający - mocny (ale w dopełniaczu *kba jer między / a b, poprzednio mocny, był słaby, gdyż lulaj był ostatnim jerem licząc od końca wyrazu); w wyrazie *sbjbtm («wiec, scjm»), w którym trzy jery występowały w sylabach bezpośrednio po sobie następujących, ostatni jer był slaby, drugi od końca (parzysty) — mocny, a trzeci od końca (nieparzysty) — znowu słaby (ale i tu w dopełniaczu układ jerów słabych i mocnych był inny: *sbjbma); wreszcie w wyrazie *sppak (imiesłów czasownika *Sbputi «spać») oba jery były słabe, gdyż rozdzielała je inna samogłoska (a mocny był tylko jer w sylabie bezpośrednio poprzedzającej sylabę z jerem słabym).

Proces zaniku jerów słabych a wokalizach (czyli przejścia w „normalną’' samogłoskę) mocnych był ogólnosłowiański, jednak na różnych obszarach słowiańskich przebiegał w szczegółach różnie i dał różne wyniki. W języku polskim jery słabe zanikły (przy czym miękki pozostawił po sobie „w spadku” miękkość poprzedzającej go spółgłoski), a jery mocne przeszły w e (przy czym znowu przed

e z jeru miękkiego spółgłoska pozostała miękka), np. wyraz *kbb 39 rozwinął się w łeb, *pbsb w pies, *bhzh w bez (rzeczownik), *mpch£ w w<?c/i,    w    */?wra w pień itd. Ponieważ jednak

w- dopełniaczu i dalszych przypadkach zależnych tych wyrazów jer rdzenny (w mianowniku mocny) był słaby — regularnie lulaj zanikł: forma *lbba rozwinęła się w łba, *pb$a w /;.y« itd. Jak w ięc widać, zanik i wokalizacja jerów jest źródłem naszej oboczności e: zero fonetyczne (brak dźwięku).

Dotychczasowe przykłady były proste, w rzeczywistości jednak nie brakło wypadków' bardziej skomplikowanych i prowadzących do bardziej złożonych oboczności. Np. wspomniany już wyraz *sbjbmb regularnie rozwinął się w sjem (tak jeszcze w XVI wieku, w tytule satyry Marcina Bielskiego Sjem niewieści), natomiast jego dopełniacz (*sbjbma) równanie regularnie w sejm a (później sejmu); podobnie wyraz *sbvbCb dał w mianowniku formę szwiec, ale w dopełniaczu — szewca (z *śbvbca), wyraz *bochbHbkb, w mianowniku bochnek, w dopełniaczu — bochenku (z *bochbnbka), wyraz *śbnibrb — w mianowniku szmer, w dopełniaczu — szemra, później szemru (z sbnibra); podobny układ jerów był w czasowniku *śi>mbrati, który też rozwinął się w szemrać), wyraz *pbSbkb — w mianowniku psek (w^f Bibłii królowej Zofii czytamy o Tobiaszu „i psek jego bieżał za nim”), w dopełniaczu — pieska (z *pbsbka) itd.

Tc oboczności się zrazu utrzymywały, z czasem jednak doszło do wyrównania, ujednolicenia tematów mianownika (ściślej: mianownika i biernika liczby pojedynczej oraz dopełniacza liczby mnogiej); i przypadków zależnych (ściślej: pozostałych przypadków zależ-* nych). Czasem górę brał temat przypadków zależnych jako w sumie częstszy w' użyciu, jak w wypadku wyrazów sejm czy szewc, wyjątkowo tylko mianownik narzucał swój temat całej odmianie, jak w wypadku wyrazu szmer, natomiast najczęściej w mianowniku ustalał się temat będący skrzyżowaniem pierwotnego tematu mianownika i tematu przypadków zależnych, jak w wypadku wyrazów piesek (temat piesek- z dotychczasowych tematów piesk- i psek-) czy bochenek. W związku z tym warto wspomnieć o przydomku jednego z naszych najbardziej zasłużonych królów: dziś przydomek ten brzmi Łokietek, w czasach króla Władysława brzmiał on Łoklek (z *hkbibkb, zdrobnienia od *lokbth «łokieć»), jednak w dopeł-