31810 IMG$32 (2)

klasy. Drobne i szybko przemijające przewinienia uczniów lub te, które są skutkiem okresu rozwojowego, w jakim znajduje się aktualnie uczeń, nie są zaliczane do trudności wychowawczych sensu stricto. Nie należy do nich również sprzeniewierzanie się wymaganiom szkolnym, spowodowane zaniżonym poziomem inteligencji lub uzdolnień uczniów czy też różnego rodzaju parcjalnymi deficytami rozwojowymi. W takim przypadku mówi się raczej o trudnościach lub zaburzeniach w uczeniu się. albo o różnego rodzaju zahamowaniach wynikających z przyczyn organicznych. Spośród trudności wychowawczych wyklucza się również te zachowania, których zmiana nie jest możliwa jedynie za pomocą środków oddziaływań pedagogicznych. Mowa tu zwłaszcza o zachowaniach, których głównym źródłem jest zaawansowana psychopatia, psychoza czy depresja.

Zdaję sobie sprawę, iż powyższe określenie trudności wychowawczych czy nieprzystosowania społecznego nie jest w pełni zadowalające. Przede wszystkim nie wyznacza dokładnie różnicy między zachowaniem nieprzystosowawczym (trudnym) i przystosowawczym (normalnym). W tym względzie zdani jesteśmy ciągle jeszcze na własne wyczucie lub osobisty osąd. Winę za to ponosi poniekąd dotychczasowy stan wiedzy o całokształcie problematyki nieprzystosowania społecznego. Niemniej wiemy o nim już stosunkowo dużo, a przynajmniej tyle, iż jesteśmy w stanie w miarę poprawnie porozumiewać się w tej sprawie. Ale niewątpliwie wiele jeszcze pozostaje do zrobienia, aby wyczerpująco i precyzyjnie zdefiniować interesujące nas pojęcie trudności wychowawcze czy nieprzystosowanie społeczne, albo zaburzenia w zachowaniu i nauce.

Dla nauczyciela, pragnącego skutecznie zapobiegać i przeciwdziałać trudnościom wychowawczym, rzeczą niezwykle ważną jest koncentrowanie się nie tylko na kłopotach, jakie mu one sprawiają, lecz także na trudnościach, jakie mają uczniowie trudni sami z sobą, ich konfliktach wewnętrznych, udaremnionych potrzebach, stresach, rozterkach itp. Nauczyciel powinien mieć świadomość, iż uczeń sprawiający trudności wychowawcze jest przede wszystkim osobą ludzką, próbującą nieskutecznie (błędnie, naiwnie, a niekiedy wręcz autodestrukcyjnie) radzić so-

bie z własnymi problemami, które czynią go — jak wspomniano — naprawdę nieszczęśliwym. W tym sensie nazywanie ucznia społecznie nieprzystosowanego uczniem trudnym jest na pewno niefortunne i niezgodne z obiektywym stanem rzeczy. Wbrew temu w niniejszej książce używa się tego pojęcia, a to choćby z uwagi na dość częste jego występowanie w języku potocznym i zajmowane przez nie wciąż jeszcze niepoślednie miejsce w pedagogice (por. Apter S.. J., 1982; Herbert M., 1977; Redl F.,‘ 1974 i inni, 1973). Ponadto nauczyciel powinien też wystrzegać się pochopnego kwalifikowania uczniów do grupy osób nieprzystosowanych społecznie, ponieważ zdarza się, iż uczniowie trudni są niekiedy jedynie produktem wyobraźni swych nauczycieli (Konopnicki J., 1971, s. 24). Trudno zresztą się temu dziwić, gdyż dotychczasowe określenia pojęcia trudności wychowawcze (łącznie z owym wyżej podanym) dalekie są jeszcze od wymaganej precyzji naukowej, która niewątpliwie wymagać będzie dalszycfh wnikliwych rozważań i poszukiwań, opartych na szeroko zakrojonych badaniach empirycznych.

2. RÓŻNE STANOWISKA W SPRAWIE

PRZEJAWÓW-TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

W literaturze naukowej odczuwa się brak zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty trudności wychowawczych, lecz także rodzaju i liczby ich przejawów (symptomów). I tak niektórzy pedagodzy i psycholodzy, jak K. Lovell (1973, s. 268), wyszczególniają kilkadziesiąt symptomów, będących -■*- wedłuch nich — istotnymi wskaźnikami trudności wychowawczych. Wśród symptomów tych — oprócz takich przejawów, jak destruktywne postawy wobec ludzi i rzeczy, przesadny niepokój i bojaźń przed Ciemnością czy zwierzętami, natarczywe marzenia na jawie, nadmierne poczucie niższości lub wyższości, upór, przewrażliwienie, posępność, łatwe uleganie nastrojom, brak uczciwości, bagatelizowanie społecznie ważnych zadań — wyliczają takie zaburze-

Mr

— trodności wychowawcze w szkole

17