34874 P1030248

się” dla zmiany sytuacji częściowo zależy od tego, czy dana jed nostka uznaje się za biedną, lub też od tego, czy ma poczucie identyfikacji z członkami grupy, która jest dotknięta ubóstwem. Dlatego też ostatnia część rozdziału zacznie się od ogo niejszegfflj zbadania tego, jak ludzie ubodzy postrzegają siebie oraz swoje położenie, co jest nawiązaniem do rozdziału poprzedniego.

Rozdział ten niezwykle wyraźnie pokazuje, że pisanie tego typu książki wymaga niekiedy wyjątkowej ostrożności. Zasadniczo właśnie sposób pisania o ludziach dotkniętych biedą — nawet jako o podmiotach czy aktorach - z pozycji osoby zamożnej jest aktem uprzedmiotowiania grupy, która już i tak cierpi z powodu nadmiernego uprzedmiotowienia i analiz. Istnieje również cienka granica między uznaniem sprawstwa ludzi biednych - obejmującego ich zdolność do popełniania błędów i podejmowania „złych” decyzji, tak jak czyni to pozostała część społeczeństwa -a obwinianiem ich o to, że są biedni. Jeden z badaczy stwierdził 1 używając dowodów pokazujących, jak niektórzy radzą sobie z niskim dochodem - że ci, którzy tak nie postępują, przejawiają swoim zachowaniem „wewnętrzną niekompetencję” oraz brak

„moralnego zaangażowania” i że w związku z tym potrzebują „upomnienia oraz publicznej dezaprobaty” (Anderson, brak danych: 5, 27).

Z kolei nierzadko silne akcentowanie sprawstwa łączy się z ryzykiem romantyzacji oraz idealizacji. Niekoniecznie każde sprawstwo jest konstruktywne - tak w przypadku jednostek, jak i grup (Hoggett, 2001; Hunter, 2003). Sprawczy potencjał może się bowiem wyrażać na przykład za pomocą aktów przemocy. Co więcej, negatywną konsekwencją idealizowania sprawstwa może być sytuacja, w której ci, którzy nie są w stanie „wydobyć się” lub „zorganizować się”, lub którzy są zbyt udręczeni lub pogrążeni w depresji, nawet aby „wiązać koniec z końcem” lub aby „wydobyć się” z ubóstwa, mogą stać się przedmiotem nawet większej pogardy, co w konsekwencji może spotęgować ich poczucie porażki i wstydu (Greener, 2002). Depresja była opisywana jako „odpowiednik załamania się sprawstwa” (Hoggett, 2001:47). Depresja oraz rozpacz to także powszechne zjawiska wśród ludzi biednych, szczególnie zaś dotyczą kobiet (Payne, 1991; DavisiHill, 2001; Gallie i Paugam, 2002). Badania pilotażowe prowadzone

w ^ anac jednoczonych pokazują, że gdy w ramach leczenia depiesji ludzie biedni „zostali postawieni w sytuacji działania ¹ musieli je wykonać, wówczas - nawet, gdy stawali w obliczu przeszkód nie do pokonania - często robili szybkie postępy, które czasami były duże” (Solomon, 2001: 340).

Sprawstwo/sprawczy potencjał (agency)

Koncepcja sprawstwa zazwyczaj stosowana jest do charakteryzowania jednostek jako autonomicznych, dążących do celu i twórczych aktorów, zdolnych do dokonywania wyborów. Świadome poczucie sprawstwa jest ważnym elementem jednostkowej tożsamości oraz poczucia własnej wartości. Przetrwaniu w sytuacji opresji i deprywacji pomaga przekonanie o możliwości, jakkolwiek ograniczonej, kontroli własnego życia. Dla zrozumienia sytuacji ludzi „biednych” istotne są szczególnie trzy wzajemnie powiązane aspekty debat socjologicznych prowadzonych na temat potencjału sprawczego: związek między sprawstwem a strukturą społeczną, modele potencjału sprawczego oraz jego typy.

Sprawstwo a struktura społeczna

Głównym problemem teorii socjologicznej jest pytanie, na ile to, co się dzieje w społeczeństwie, może być rozumiane jako wytwór indywidualnych działań (sprawstwa), na ile zaś jako konsekwencja oddziaływania szerszych instytucji i procesów (struktur) społecznych, ekonomicznych oraz politycznych. W różnych okresach teoretyczne wahadło przemieszczało się między naciskiem na działanie a naciskiem na strukturę, jednak ostatnio teoria ta zajmuje się związkami między tymi dwoma kwestiami. Szczególne znaczenie dla badań nad biedą ma zakres, do jakiego -zjednej strony - struktura społeczna umożliwia bądź ogranicza działania różnych grup oraz - z drugiej strony - na ile działanie różnych grup jest w stanie wpływać na strukturę społeczną. Pytanie to, przeformułowane zgodnie ze współczesnymi teoriami dotyczącymi indywidualizacji, podkreślającymi indywidualny wybór i działanie (Beck i Beck-Gernsheim, 2002), postawione jest w taki sposób, aby móc odpowiedzieć, jak dalece

155