37355 img096 (17)

dziedzinie nawiązały z nią uprzednio bezpośredni kontakt i poznały w trakcie praktycznego działania.

Prócz kontaktu z praktyką, przy formułowaniu problemu badań jest niezbędna znajomość właściwej literatury naukowej. Pozwala ona na wypracowanie teoretycznych podstaw problemu, powiązanie go z określoną koncepcją lub teorią naukową. Znajomość literatury jest również potrzebna dla poznania dotychczasowego dorobku naukowego z danej dziedziny. Umożliwia to uniknięcie prowadzenia badań dotyczących problemów wcześniej rozwiązanych oraz sprzyja podejmowaniu problemów otwartych, nie rozstrzygniętych lub rozwiązanych tylko częściowo. '

Czynnikami, sprzyjającymi dostrzeganiu problemów badań naukowych, są ponadto niektóre właściwości indywidualne prowadzącego badania. Jedną z nich stanowi zainteresowanie podejmowaną problematyką. Jak zaznacza E. B. Wilson, „wybrany temat powinien zdecydowanie interesować badającego. Badania naukowe, nie będąc procesem szablonowym, lecz wymagając oryginalności i myśli twórczej, są bardzo wrażliwe na stan psychiczny badacza. Jest nieprawdopodobne, żeby pracownik nie zainteresowany tematem stworzy! nowe pomysły, niezbędne dla postępu.”¹

W odniesieniu do metody obserwacji psychologicznej czynnikiem sprzyjającym jej skutecznemu zastosowaniu w badaniach naukowych staje się zainteresowanie faktami występującymi w ludzkim zachowaniu. Przejawia się ono w chętnym ich spostrzeganiu, zastanawianiu się nad przyczynami, pragnieniu głębszego poznania kierujących nimi prawidłowości.

Prócz zainteresowania dostrzeganiu problemów naukowych sprzyja zdolność myślenia twórczego. Przejawia się ono w wypracowywaniu nowych koncepcji mogących stać się punktem wyjścia badań, formułowaniu hipotez oraz szukaniu nieznanych dotychczas rozwiązań.

Przy dokonywaniu doboru problemu należy uwzględnić kilka czynników wpływających na wybranie go i uczynienie przedmiotem badań. Jednym z nich jest stopień opracowania danego problemu w literaturze naukowej. Możność nawiązania do dorobku naukowego, istniejącego w danej dziedzinie, ułatwia sformułowanie problemu. Nowe problemy, nie mające dotychczas tradycji naukowej, stwarzają perspektywy dokonania ważnych odkryć. Sformułowanie ich, jak też przeprowadzenie badań, nasuwa jednak poważne trudności, dlatego powinny one być podejmowane jedynie przez badaczy należycie przygotowanych metodologicznie do twórczego wypracowania nowych koncepcji lub teorii. Jeśli natomiast prowadzący badania nie ma w tym zakresie odpowiedniego doświadczenia, powinien raczej podejmować problemy będące kontynuacją uprzednich badań.

W badaniach naukowych istnieją dwa zasadnicze sposoby formułowania ich problemu.² Znajdują one również zastosowanie w badaniach prowadzonych przy użyciu metody obserwacji psychologicznej. W każdym / nich odmienny jest zarówno sposób określenia problemu, jak też rozumowanie prowadzące do uzyskania wniosków wynikających z zebranych materiałów empirycznych.

Problem badania może być ujęty w formie pytania, na które staramy się znaleźć odpowiedź wykorzystując dokonane obserwacje. Na podstawie zebranych faktów wyprowadzamy wtedy — posługując się rozumowaniem indukcyjnym — wnioski stanowiące ich podsumowanie. Wnioski te mają formę twierdzenia lub zbioru twierdzeń będących odpowiedzią na pytania zawarte w problemie. Ze względu na sposób dochodzenia do wniosków powyższą strategię postępowania badawczego można określić mianem indukcyjnej drogi badań. Przyjmujemy ją głównie wtedy, gdy badamy nowe, nieznane zjawiska, w odniesieniu do których nie mamy wystarczających podstaw upoważniających do sformułowania przypuszczeń odnośnie do kierujących nimi prawidłowości.

Problem badań może być również ujęty w formie hipotezy. Hipoteza to nie sprawdzone dotychczas przypuszczenie dotyczące istnienia określonych rzeczy lub zjawisk, związku między nimi lub wyjaśniające pewne empirycznie stwierdzone fakty.

Zdaniem niektórych autorów sformułowanie hipotezy jest istotnym składnikiem badań opartych na obserwacji. Jak twierdzi E. B. Wilson, „po wybraniu wycinka natury i dokonaniu obserwacji, następnym etapem jest zbudowanie hipotezy, czyli próbnej teorii dotyczącej natury i powiązań poszczególnych obserwacji. W rzeczywistości etap ten zaczyna się często podczas dokonywania obserwacji”.³ W ujęciu Paula Fraisse’a „obserwator przemienia fakt surowy w fakt naukowy z chwilą, gdy na podstawie istniejących danych stawia pytanie, a ściślej, z chwilą, gdy formułuje wynikającą z nich hipotezę”.⁴

Poprawnie sformułowaną hipotezę powinna cechować niesprzeczność, zupełność i rozstrzygalność.

Niesprzeczność hipotezy polega na tym, że w jej ramach nie mogą

191

1

E. B. Wilson (jr): Wstęp do badań naukowych. Wyd. 2 popr. Przekład z jęz. ang. J. Kowalski, Z. Referowski, K. Wajs i S. Zasada. Warszawa 1968, PWN, s. 15.

2

   Są one szerzej omówione w artykule Z. Skórnego: Niektóre strategie badań psychologicznych. „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Nr 196. Prace Psychologiczne III, Wrocław 1973.

3

   E. B. Wilson: Wstęp do badań naukowych, jw., s. 55.

4

   P. Fraisse: Podręcznik ćwiczeń z psychologii eksperymentalnej. Przekład z jęz. franc. I. Kurcz. Warszawa 1960, PWN, s. 12.