40148 P1130768 resize

Wspomniany już stan rozpoznaniu osad ze starszego okresu epoki brązu na ziemiach Polski zachodniej stwarza ograniczone możliwości rekonstrukcji podstaw gospodarczych. W inwentarzu grup kulturowych z tego obszaru brak również większej ilości narzędzi pracy, które w sposób bardziej jednoznaczny wskazywałyby na podstawy gospodarcze tej ludności. Z obszaru grupy środkowo-śląsko-wieDcopolskiej znane są dwa kamienie Żarnowe (m. in. z osady w Poznaniu) i jeden rozcieracz, choć ich przynależność kulturowa nie opiera się na całkiem pewnym materiale datującym (fragmenty ceramiki). Przy takim stanie źródeł istotna rola przypada analizie obrazu osadnictwa, która może stworzyć przesłanki do próby choćby tylko ogólnego zarysowania rekonstrukcji gospodarki tego okresu.

Najistotniejsza zmiana, jaką dostrzegamy w stosunku do zasiedlenia z wczesnego okresu epoki brązu, to wkroczenie na obszary gorszych gleb. Gdy tę sytuację jednak porównamy z okresami młodszymi epoki brązu, to również osadnictwo kultury łużyckiej zajmuje podobne obszary, zarówno np. dobrych gleb na Wyżynie Głubczyckiej czy w dorzeczu Ślęzy, jak i w dorzeczu Baryczy. W przypadku kultury łużyckiej ta osadnicza ekspansja na tereny o gorszych warunkach glebowych zdaje się wynikać w dużej mierze ze znacznego wzrostu demograficznego, zwłaszcza dostrzegalnego od IV, a głównie V okresu epoki brązu, co przy braku wyraźniejszego postępu w zakresie gospodarki rolno-hodowlanej zmuszało do poszerzania terenów eksploatowanych gospodarczo. Można jednak powiedzieć, że obraz zasiedlenia zachodniej strefy ziem polskich w starszym okresie epoki brązu bardziej odpowiada w sensie terytorialnym sytuacji osadniczej z okresu rozwoju kultury łużyckiej niż z wczesnego okresu epoki brązu. Podkreślić jednak należy również wyraźne różnice. Osadnictwo ludności kultury łużyckiej i wzrost demograficzny tego czasu manifestują się nie tylko znaczniejszym zagęszczeniem stanowisk archeologicznych, lecz również tym, że są to głównie duże cmentarzyska i duże osady. W przypadku obu wyróżnionych grup kultury mogiłowej natomiast większość stanowisk to luźne znaleziska przedmiotów brązowych, a znacznie mniej liczne cmentarzyska były na ogół niewielkie (nawet gdy uwzględnimy krótszy czas trwania grup kultur mogiłowych w stosunku do kultury łużyckiej). Nawet słuszne raczej przypuszczenie, że część tych luźnych przedmiotów brązowych pochodzi ze zniszczonych i nierozpoznanych grobów, nie zmienia sytuacji wynikającej z powyższego porównania. Czy więc zaobserwowane zmiany w obrazie zasiedlenia, zauważalne na przestrzeni czasu obejmującego wczesny i starszy okres epoki brązu, można podobnie wyjaśniać, jak w przypadku kultury łużyckiej, wzrostem demograficznym, spowodowanym choć w części m. in. napływem nowych grup ludności z kulturą mogiłową z południa? Czy też raczej zmiany w zasiedleniu wynikają z przeobrażeń gospodarczych?

Biorąc pod uwagę realną możliwość napływu na nasze ziemie nowych fal ludności z południa nie wydaje się, iż chodziłoby o większe grupy ludzkie. Zarówno wzrost gęstości stanowisk w stosunku do wczesnego okresu epoki brązu, jak i ich charakter na takie znaczne zmiany demograficznie nie wskazują. W tej sytuacji raczej nie sam wzrost liczby ludności spowodował penetrację osadniczą na obszary o gorszych warunkach glebowych. Fakt zajmowania pod osadnictwo nowych obszarów mógł w większym stopniu wypływać z tego, że tereny te były przez ludność kultur wczesnego okresu epoki brązu bardzo słabo zasiedlone i nowi przybysze rozpoczęli swoją penetrację osadniczą właśnie na słabiej zasiedlonych obszarach. Nie oznacza to jednak, iż na tych terenach mamy do czynienia z najwcześniejszym pojawieniem się kultury w typie mogiłowym, gdyż ta nowa forma kulturowa obejmuje dość szybko zarówno tereny zasiedlone silnie we wczesnym okresie epoki brązu, jak i te, które wtedy nie były intensywniej zasiedlone. Jest to jednak kwestia przeobrażeń kulturowych i różnorodnych mechanizmów, które je powodowały. Dalszym elementem, który wywarł znaczny wpływ na ukształtowanie znanego nam obrazu osadnictwa, jest czynnik gospodarczy.

Wskazuje się, że zwłaszcza w starszej fazie rozwoju wyróżnianej dotychczas „kultury przedłużyckiej” na naszych terenach dominującą rolę odgrywał chów zwierząt (m. in. W. Henseł 1973, s. 151), co z jednej strony może tłumaczyć brak śladów bardziej stabilnych osad, z drugiej wyjaśnia penetrację znacznie większych obszarów, które pod względem glebowym reprezentują różną wartość, zwłaszcza z punktu widzenia użyteczności dla uprawy ziemi. Całość źródeł, którymi obecnie dysponujemy, jak i obraz osadnictwa nie stanowią podstawy do jednoznacznego określenia, iż dominującą rolę w gospodarce odgrywał chów zwierząt typu pasterskiego. Wyraźne powiązania lokalnych grup mogiłowych na ziemiach Polski z kulturą mogiłową nad środkowym Dunajem, której twórcy trudnili się uprawą (Z. Bukowski 1969, s. 179) w połączeniu z chowem zwierząt, każe raczej mieć na uwadze, iż podobny typ gospodarki był podstawą ludności grup kultur mogiłowych na ziemiach polskich, w tym także tej części przybyłej na nasze tereny z południa. Starsza tradycja kulturowa ludności autochtonicznej kultur wczesnobrązowych przemawiałaby raczej również za podobnym typem gospodarki. Taki typ gospodarki rolniczo-hodowlanej jest potwierdzony również w kulturze łużyckiej, która w części rozwinęła się na podłożu, a nawet w kręgu grup kultur mogiłowych (faza przed- lub wczesnołużycka), przy czym — jak pamiętamy — obraz stref zasiedlenia ludności kultury łużyckiej w dużym stopniu odpowiada sytuacji, jaką stwierdzamy w okresie rozwoju obu grup lokalnych kultur mogiłowych w Polsce zachodniej. Wynika m. in. z tego,

22 — ProhUtorla złom polifclch ... t. lir