40801 Obraz0

Jarosław ł,*wski

14$

ntewicowskicj Mości. Żaden. który sam się przyznał do winy, nic uszedł Ich baczności i wyrozumienia. Ta uwaga ośmiela drżącą rękę moją do wyjawienia imion tych osób. którzy za swoje występki powołanymi zostaną przez wyrok Najłaskawszego Monarchy, lub Jego Ccsarzcwicow-sfciej Mości i do skreślenia wiernie: tego, com dotąd taił.⁴⁵

Przerażającą doprawdy wizję „świata absolutnego kłamstwa” odsłania ów fragment. To świat, w którym nie ma ani dobra, ani zła. Poza nimi jest bowiem przed-ustawny Porządek Imperium, który personifikuje imperator, a którego emanacją jest Urząd (Prokuratorski). Porządek oznacza tu absolutną władzę nad wszystkim. Owo bezosobowe „wszystko” to także ludzie. Nąjpotwomiej tyranię Porządku objaśnia zapewne przymus teatralizacji życia społecznego podług reguł kształtujących życie uczuciowe kochającej się Rodziny. Jankowski gra więc rolę zbłąkanego syna, posługując się sprostytuowanym słowem, w którym „miłość” ojca oznacza zimne wyrachowanie i morderczą władzę cara. Na szerszym planie owemu zafałszowaniu podlega nawet Biblia: wyznanie zdrajcy kształtowane jest bowiem wyraziście w odniesieniu do przypowieści o marnotrawnym synu (Lk 15, 11 -32).

•    2. Akwarela Napoleona Ordy (ok. 1876 roku). Nowogródek. Gubernia Mińska**.

⁴⁵ Zeznanie Jana Jankowskiego przed komisyą śledczą z d. 22 października 1823 r., cyt. za: Archiwum Filomatów, zebrał i opr. Z. Sudoł ski, Listy z więzienia. Warszawa 2000, s. 419-420. Jankowski, jak wiemy, był przed procesem autorem ostrych wierszy przeciw zdrajcom ojczyzny. Nic potępił go w scenie więziennej Dziadów Mickiewicz. (Czy może dlatego, te był autorem Wallenroda i wstępu do 2. wydania poematu?). Zob. J. Borowczyk, Proces filomocki a scena więzienna ,*Dziadów części Ul”, w: Adam Mickiewicz i kultura światowa. Księga I, red. S. Makowski, E. Szymanis, Warszawa 1999, s. 158-164.

⁴⁴ Zob. litewskie opracowanie: V. Levandauskas, R. Vai£ckonytfc-Kcpcfcynskicnfc, Napoleonas Orda. Senosios Lletwos architekturo? peizalai, Wilno 2006.

Rolę Boga Ojca gra Imperator, syna imituje zdrajca. Ich relacji nie normuje żaden kodeks wartości - lecz „antywartość” zupełnego, upodlającego podporządkowania. Osoba staje się rzeczą, słowo staje się swym zaprzeczeniem, gdy idzie o znaczenia; miłość i łaska, a także dobroć czy wyrozumiałość oznaczają coś zgoła odmiennego niż pierwotnie. Całe zachowanie nie kształtuje się w topice wyrażającej miłość ojcowską, lecz - by sparafrazować pojęcie stworzone przez Michela Foucaulta („rzą-domyślność”) - w twardej logice, opisującej „imperatoromyślność”, której z kolei emanacją jest „urzędomyślność”⁴ . Proces zeznań ukształtowany zostaje jako faryzej-ski spektakl, egzemplum skruchy, które przywieść ma do zdrady innych, zgubić ich moralnie, rzucając tym samym w ramiona imperialnych bestii: Cesarza i Urzędu, którzy wówczas umiłują skruszonych „ojcowską miłością”, czyniąc z nich niewolników. Stąd specyficzny w tej wypowiedzi jej wewnętrzny porządek samookreśleń. Zrazu jest więc grzcch/występek (w istocie nie będący ni jednym, ni drugim), a po nim: wyznanie win, spowiedź, wyznanie przestępstw i wykazanie ich źródeł —* poprawa po zastanowieniu się —* kara ojcowska i natychmiastowa łaska —» uwielbienie dobrodzieja Cara-Ojca —» wielka radość „oczyszczonego” —* wezwanie innych filomatów do pójścia w ślady spowiadającego się i Spowiednika-Cara. którego uchem jest wszechmocny Urząd.

Świat nieszczęsnego delatora rozpada się więc najpierw, a potem zostaje zrekonstruowany jako tetrachotomiczna wizja, obrazująca proces infekcji chorobliwymi ideami, następnie określająca skalę „upadku" wyznającego winy podmiotu, który zostaje postawiony oko w oko z miłosiernym Ojcem-Cesarzem, jego namiestnikami. W wyniku skruchy złoczyńcy objawiona zostaje wizja szczęścia i spokoju w carskim imperium, którego to błogostanu - po łagodnym skarceniu - zażywać on będzie, jeśli tylko „wywiedzie pobłąkanych” z krainy szaleństwa⁴⁵. Czyli: zdradzi ich. Po kolei więc dowiadujemy się: 1. O określeniach „choroby”: to „zaraźliwe źródło”, „przepaść”, „ścieżka obłędu”; 2. O stanie zarażonego jadem anty oj co wskich uczuć umysłu: żyje w „krainie marzeń urojonego świata", gdzie „same blużnierstwa", „najniegodziwsze wyrażenia” powtarzane w „obłąkaniu" do czasu, gdy szaleniec prosi o łaskę jako „zbrodniarz ze skruszonym sercem i upokorzonym czołem", „winowajca”; 3. O Ojcu-Carze i Jego Urzędzie: to dobrodziej „milionów ludzi", „majestat Jego Cesarzcwicowskicj Mości, albo też samego Cesarza”, „święta sprawiedliwość". „Tron Dobroci. Łaskawości i Wyrozumiałości”, który grzesznik czci z „wyrazami najgłębszego uwielbienia", to w końcu także, ów Car, „Nieograniczona Dobroć Jego Cesarskiej Mości i Jego Cesarzcwicow-skiej Mości" i „Najłaskawszy Monarcha lub Jego Ccsarzew icowska Mość”; 4. O stanie pożądanym w przyszłości: winowajcy to „pokutujące dzieci" [Ojca-Cara], co dążą do „krainy samej rzetelności i prawdy" i na „gościniec prawdy”, gdzie po kres żywotu nu-

*’ M. Foucautt, ,Jtzqdon:yStnoSć'\ w: tego?. Filozofia. Historia. Polityka. łfyńóz pism. przekład i wstęp D. Leszczyński. L. Rosiński, Warszawo Wrocław 2000, s. 185: „Po pierwsze, [.jTądomyśłnośe" to] zespół tworzony przez instytucje, procedury, analizy i refleksje, kalkulacje i taktyki, pozwalające sprawować tę bardzo specyficzną, choć złożoną, formę władzy, której zasadniczym przedmiotem jest populacja, najwyższą postacią władzy ekonomia polityczna, zasadniczym zaś narzędziem technicznym urządzenia bezpieczeństwa'*. W państwie Cara wszystkie elementy sprowadzają się do jednego: aparatu represji,

M. Foucoult, Szaleństwo i społeczeństwo, w: Filozofia..., dz. cyt, s 96. pojawienie »ę wielkich domów odosobnienia było równoczesne i ściśle powiązane z powstaniem instytucji, o której niestety moZna by mówić wiele i która uczyniła nas swymi ofiarami: chodzi o policję" [podkr J. L.J. *