40A

WYKŁAD 3

_____

pierwszym, a w tekście: Zachorował. Nie poszedł na zebranie - drugie zdanie wskazuje na logiczny skutek. Te same relacje semantyczne mogą być również wyrażane przez teksty charakteryzujące się kohezją, np. Nie poszedł na zebranie, bo zachorował, Zachorował, więc nie poszedł na zebranie.

Uspójnienie tekstu pozornie niespójnego dokonuje się w bardzo różny sposób, przede wszystkim sytuacyjnie. Dialog oderwany od sytuacji (np. odsłuchiwany z nagrań) wydaje się często zupełnie bezsensowny jako całość (np. Janek poszedł do pracy. Ta herbata jest za mocna), ale usensownia go sytuacja, w której się toczy. Natomiast ciąg zdań: Janek j poszedł do pracy. Musi wreszcie zacząć zarabiać jest spójny poza sytuacją.

Mechanizmy uspójniania tekstu są różnego rodzaju. Należą tu przede wszystkim operacje anaforyzacyjne, odsyłanie w obrębie tekstu przez stosowanie m.in. zaimków, hiperonimów, np. Znaleźli psa. Był on bardzo! wychudzony/Zwierzę było bardzo wychudzone. Na temat anafory istnieje ogromna literatura, por. m.in. Grochowski (red.) Anafora w strukturze\ tekstu (1996), Topolińska (1984).    i

3.3.3.    Pojęcie wypowiedzi bywa rozumiane synonimicznie względem pojęcia tekstu w szerokim sensie (tekstuj), jednakże częściej bywa odnoszone do sytuacji użycia kodu w formie ustnej, zarówno przemijających czynności mówienia, jak i jednostkowych tworów utrwalonych (por. np. pisemne wypowiedzi uczniów, respondentów na określony temat).

Powstaje pytanie, jak się ma pojęcie ‘wypowiedzi’ do ‘aktu mowy’, który jest podstawową formą użycia języka. Wydaje się, że akt mowy jest pojęciem „pojemniejszym”, bogatszym treściowo, obejmuje całą sytuację mówienia, nie tylko samą czynność językową, werbalizację („lokucję” jak by powiedział Austin, por. Wykład 5), ale także intencje nadawcy, skutki w odbiorcy, mówienie aluzyjne, dawanie do zrozumienia itp., tzn. obejmuje całą sferę pragmatyki. Na przykład wypowiedź użyta kłamliwie może mieć postać językową taką samą, jak użyta w dobrej intencji, i dopiero uwzględnienie całości sytuacji pozwala odróżnić obie wypowiedzi. W sumie więc wydaje się, że termin wypowiedź warto odnieść tylko do części językowej aktu mowy. O aktach mowy szerzej będzie mowa w Wykładzie 5.

3.3.4.    Na koniec poświęćmy chwilę uwagi pojęciu dyskursu, który 40 obecnie w językoznawstwie jest przedmiotem rozległych badań. Roz-

Wiiii/I.i się nawet odrębna dyscyplina lingwistyczna, będąca częścią Hliywislyki tekstu, określana jako discourse studies (por. T. van Dijk mil),

dyskurs rozumiany jest w różnoraki sposób: 1. W polskiej tradycji humanistycznej (i w polszczyźnie ogólnej) dyskurs to ‘wypowiedź lyyuryzowana logicznie, dotycząca poważnego tematu’ w opozycji do w \ powiedzi ekspresywnych i impresywnych (por. dalej). 2. Współcześnie lomI wpływem językoznawstwa anglo-amerykańskiego (por. Z. Harris i's|) przez dyskurs rozumie się ‘zdarzenie komunikacyjne, całość aktu i ninimikacji’. 3. Wreszcie współcześnie używa się określenia dyskurs w irszcze innym sensie, a mianowicie jako ‘wypowiedzi (typów wypowiedz i, sposobu wypowiadania się) pewnej wspólnoty komunikacyjnej, iwężonych do określonego tematu”, np. dyskurs polityczny, dyskurs niipijny.

I ‘ierwsze rozumienie potwierdzają polskie słowniki ogólne i specjalis-i vi zue, np. Słownik terminów literackich (1988), hasło autorstwa \l Głowińskiego: Dyskurs to „wypowiedź zrygoryzowana logicznie, operująca argumentacją, traktowana jako przeciwstawienie wypowiedzi, w której dominują elementy perswazyjne bądź ekspresyjne”. Podobne ob jaśnienie znajdziemy w Innym słowniku języka polskiego, pod redakcją M. Hanki (2000): „Dyskurs to dyskusja lub wypowiedź, w której jakiś poważny temat jest omawiany w sposób uporządkowany i logiczny. Słowo książkowe”, np. Grupka nieznajomych prowadzi ze sobą w kącie uczony dyskurs.

Drugie rozumienie można znaleźć np. w książce S. Grabiasa (1994,

,. 231): „Dyskursem nazwijmy ciąg zachowań językowych, których postać zależy od tego, kto mówi, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu”, jak również w pracy A. Duszak (1998, s. 19): „Dyskurs obejmuje całość [...] aktu komunikacji, a więc zarówno określoną werbalizację (tekst), jak i czynniki pozajęzykowe, które jej towarzyszą, tj. przede wszystkim określoną sytuację użycia oraz jej uczestników”. Podobne sformułowanie znajdziemy w pracy J. Labochy (1996): „Pojęcie dyskursu implikuje odniesienie do sytuacji aktu mowy, intencji, celu oraz nadawcy i odbiorcy”.

To ostatnie ujęcie zdaje się utożsamiać dyskurs z aktem mowy. Dla dyskursu w tym rozumieniu istotne jest bowiem to, że jest to zdarzenie jednorazowe, przemijające, zachodzące ‘tu i teraz’. Badanie dyskursu to badanie języka w użyciu (wraz z całą sytuacją mówienia), a więc w jego aspekcie pragmatycznym.    41