42039 IMG66 (2)

104

będące w rękach Kościoła periodyczne kary i środki łaski — dodatnim rachunku całego życia.

Praktyka moralna przeciętnego człowieka została w ten sposób pozbawiona całej bezplanowości i przekształciła się w konsekwentną metodę sposobu życia. Nie jest przypadkiem, że określenie -metodyści* przylgnęło do przedstawicieli całego wielkiego ożywienia myśli puryłańskiej w wieku XVIII podobnie, jak równoznaczne w swym sensie określenie -precyzyści* — do ich duchowych poprzedników w wieku XVII ^9S.

Bowiem tylko w przekształceniu sensu całego życia, w każdej godzinie i w każdym uczynku⁹⁴, mogło dojść do głosu działanie łaski jako wyprowadzenie człowieka ze status naturae i przeniesienia go do status gratiae [stanu łaski]. Zycie -świętego* ukierunkowane było wyłącznie na cel transcendentny, na zbawienie, ale właśnie dlatego w jego części doczesnej było całkowicie zracjonalizowane i opanowane jednym wyłącznie kryterium: pomnażania chwały bożej na ziemi. Nigdy też nie traktowano, z tak śmiertelną powagą jak wtedy, zasady omnia in maiorem De i gloriom [wszystko dla większej chwały bożej]. Tylko życie, któremu towarzyszyła stała refleksja, mogło być uważane za przezwyciężenie status naturalis. Kartezjańskie cogito ergo sum zostało tu przyjęte przez współczesnych mu purytanów w wersji całkowicie ety.cznej. Ta właśnie racjonalizacja nadała religijności zreformowanej jej specyficznie ascetyczne cechy. Zadecydowała także o jej wewnętrznym pokrewieństwie, 98) Tb ostatnia nazwa wywodzi się od oceny prowadzonego przez -szlachetnych*, precyzyjnie według przepisów Biblii, życia. Zresztą także i w odniesieniu do purytanów XVII—wiecznych stosowano sporadycznie określenie -metodyści-.

W) Każdy poszczególny grzech niszczy, jak podkreślają purytańscy kaznodzieje, wszystko, co dobrego mogło się nagromadzić dzięki -dobrym dziełom-, gdyby w ogóle — co jest nie do pomyślenia - człowiek byl w stanie sam z siebie dokonać czegoś, co Bóg musiałby mu zaliczyć jako zasługę. Gdyby w ogóle był w stanie żyć ciągle w sposób doskonały. Nie ma tu mianowicie, jak w katolicyzmie, niczego w rodzaju stałego konta z obliczeniem salda, lecz cale życie jest pod znakiem albo - albo: stan łaski albo potępienie.

a jednocześnie o przeciwieństwie wobec katolicyzmu, gdyż oczywiście coś podobnego nie było wcale katolicyzmowi obce.

Chrześcijańska asceza zawierała w sobie — zarówno jeśli chodzi o jej formy zewnętrzne, jak i sens — bardzo różne elementy. Na Zachodzie miała jednak w swych formach najwyższych — już w średniowieczu, a niekiedy i w starożytności — charakter racjonalny. Historyczne znaczenie klasztornego sposobu życia na Zachodzie, w przeciwieństwie do mnichów orientalnych (w samym typie ogólnym, nie jako całość), na tym właśnie się opiera. Charakter ten obecny był już w regule św. Benedykta, bardziej jeszcze w Cluny i u cystersów, a wreszcie u jezuitów, wyemancypowany już od kategorycznego umartwiania się i bezplanowej ucieczki przed światem. Stał się systematyczną, przemyślaną metodą racjonalnego życia. Celem było przezwyciężenie status naturae, uwolnienie człowieka od władzy irracjonalnych popędów i podporządkowania supremacji planowej woli, poddanie własnych działań samokontroli i rozważaniu ich etycznego znaczenia. Tym samym — obiektywnie — realizował wychowywanie mnicha jako pracownika królestwa bożego, a subiektywnie — zapewniał mu zbawienie duszy.

To aktywne panowanie nad sobą było celem acercitia św. Ignacego i w ogóle najwyższych form racjonalnych cech zakonnych, a także praktycznym ideałem życiowym purytaniz-mu⁰⁵. Wyraźną ocenę samokontroli występującej w najlepszych typach angielskich i angloamerykańskich »gentelman«⁹* widać w pełnych pogardy opisach bezrozumnych praktyk szlachetnie 95) Ta ciągłość jest podstawowym założeniem całego mego zestawienia: reformacja wyprowadziła racjonalną ascezę chrześcijańską oraz metodykę życia z klasztorów i przeniosła je na doczesne życie zawodowe.

90) Już Sandford (op. cit.), a i wielu przed nim i po nim, wywodził powstanie ideału rtstnu z purytanizmu. Ascetyczna zasada -panowania nad sobą- uczyniła z purytanizmu m.in. patrona nowoczesnej dyscypliny wojskowej. Cromwellowscy ironsides — galopujący z nabitym pistoletem na wroga, ale doń nie strzelający — przewagę nad nieporządnymi -kawalerami-rozproszonymi w ataku uzyskali nie z powodu swego derwiszowskiego fanatyzmu, lecz odwrotnie, wskutek trzeźwego panowania nad sobą.

* - Etyka...