43572 skanuj0031 (48)

W trzecim odniesieniu sceneria świata przedstawionego stanowi układ sprowadzalny w swoim uorganizowaniu do założeń wewnątrztekstowej sytuacji komunikacyjnej. Nie ulega kwestii, że takie właściwośęi przestrzeni prezentowanej w dziele lub w jego partiach, jak ciągłość lub eliptyczność, usystematyzowanie lub chaotyczność miejsc i realiów, przejrzystość lub labiryn-towość itp. — tłumaczyć się mogą przede wszystkim w kontekście przyjętej przez podmiot literacki strategii porozumiewania się z odbiorcą.- Przestrzeń ujmowana eliptycznie (określenie Barto-szyńskiegó), a więc w taki sposób, że szczegółowo ukazane są jedynie jakieś jej wyodrębnione i uprzywilejowane miejsca, natomiast ich relacje nie znajdują się w polu przedstawienia

—    apeluje do zabiegów rekonstrukcyjnych odbiorcy, który musi na własne ryzyko postawić hipotezę jej ciągłości i podjąć próbę „odbudowy” układu spójnego; natomiast przestrzeń równomiernie wypełniona, pozbawiona zauważalnych luk i niedomówień

—    zakłada czytelnika o odpowiednio ograniczonej samodzielności interpretacyjnej. Sceneria, w której miejsca, sektory, terytoria, krajobrazy, wnętrza są wyraźnie usystematyzowane, odwołuje się do jakichś umów wiążących obie komunikujące się strony — dotyczących zasad klasyfikacji i hierarchii ważności zjawisk przedstawionych; natomiast sceneria wywołująca wrażenie chaosu jak gdyby sprzeniewierza się tego rodzaju umowom: wyklucza jakikolwiek porządek wzorcowy i dopuszcza

—    po stronie odbioru — możliwość rozmaitych równoprawnych uporządkowań przestrzennych. Z kolei sceneria zbudowana na kształt „labirynty” byłaby swego rodzaju zagadką, a więc wezwaniem'do odkrycia jednego tylko właściwego uporządkowania.

W kręgu zjawisk tłumaczących się na tle wewnątrztekstowej sytuacji kómunikacyjnej mieści się również cała rozwinięta dramaturgia punktów widzenia, która zresztą tylko po części dotyczy fenomenów osobliwie przestrzennych.¹ Wszelkie relatywizacje scenerii względem jawnych czy domyślnych stanowisk podmiotowych, ruchomość tego, co Ingarden określił jako „centrum orientacji przestrzennej” w świecie przedstawionym.

wymiana perspektyw obserwacji — powinny być konsekwentnie ujmowane jako aktualizacje przyjętej w utworze strategii komunikacyjnej, która w tym wypadku zakłada określone manipulowanie spacjalnymi składnikami przedstawienia, ale może przecież w jednakiej mierze uzasadniać posługiwanie się dowolnymi jego elementami.

Sensy naddane. Stosunek tej płaszczyzny do scenerii jest pod pewnym względem analogiczny do relacji łączących scenerię z opisem. Jak wypowiedź deskryptywna generuje przestrzeń świata przedstawionego, tak z kolei ta ostatnia w miarę swego kształtowania się i konkretyzowania wytwarza znaczenia dodatkowe, które nadbudowują się nad przedstawieniami przestrzennymi. W odniesieniu do opisu przestrzeń jest zjawiskiem mówionym; wyposażona w zdolność produkowania sensów nad-danych — staje się układem na swój sposób mówiącym. Przedmioty, odległości, kierunki, sceny, krajobrazy mogą aktualizować w rzeczywistości przedstawionej dzieła nową — to znaczy niewyprowadzalną z semantyki samego wysłowienia — warstwę konotacji o mniej lub bardziej wyraźnym nacechowaniu symbolicznym. Oczywiście wyłanianie się takiej semantyki drugiego stopnia nie jest wy”ącznió sprawą składników scenerii. Ciąg zdarzeniowy, postać czy narrator w równym stopniu mogą wystąpić w roli substratu dla rozmaitych dookreśleń o charakterze symbolu, alegorii czy „wielkiej metafory”.

Przestrzeń traktowana jako ekwiwalent stanów uczuciowych, opozycja przestrzeni realistycznych i fantastycznych, wnętrze mieszkalne jako oznaka statusu społecznego bohatera, arkadyjski pejzaż sielanki przeciwstawiony nieludzkiemu chaosowi pejzażu wielkomiejskiego, elementy krajobrazowe jako symbole odległej ojczyzny, knieja jako podświadomość, przemierzanie drogi jako figura doskonalenia się duchowego — we wszystkich tych i niezliczonych innych przypadkach podobnego rodzaju mamy do czynienia z konotacjami, które mogą być uruchomione o tyle, o ile istnieje w utworze uchwytna i programowa systematyzacja atrybutów i składników prezentowanych przestrzeni oraz związana z nimi aksjologia. Oczywiście, rozważając owe sensy naddane, które z reguły mają charakter mniej czy

1

Por. B. Uspienskij Poetika kompozicyi, Moskwa 1970.