30700 Obraz (497)

p. d., różniących się wzrostem (18-110 cm), wagą (600g - 70kg), pokrojem, umaszczeniem i innymi cechami. P. d. żyje do ok. 20 lat, całkowitą sprawność fiz. i psych, zachowuje do 8-9 lat; dojrzałość płciową osiąga między 6 a 10 miesiącem życia, dojrzałość fiz. w wieku 1,5-2 lat, ruja u suki występuje 2 razy w roku, ciąża trwa 58-63 dni. (oprać, na podstawie Encyklopedii powszechnej PWN, Warszawa 1975)

Z faktu, iż rozróżnianie definicji słownikowych i encyklopedycznych jest teoretycznie uzasadnione (i w praktyce konieczne), nie wynika, iż definicje pierwszego rodzaju podawane są w słownikach, a definicje drugiego rodzaju -w encyklopediach. W wielu słownikach jednojęzycznych ogólnych zamieszcza się również definicje encyklopedyczne; oto przykład takiej definicji podanej w SJPDor.

ucho - u kręgowców: parzysty narząd słuchu i równowagi (składający się z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego), znajdujący się w obrębie kości skroniowych czaszki.

W dalszym ciągu będzie tu mowa tylko o definicjach słownikowych. Ze względu na metodę definiowania (sposób prezentacji charakterystyki jednostek leksykalnych) można podzielić je najogólniej na zwerbalizowane i ikonograficznej Definicje ikonograficzne - pomocne jedynie w wypadku charakterystyki nazw przedmiotów konkretnych - są konstytuowane przez obrazek (rysunek bądź fotografię) obiektu oraz zamieszczony obok obrazka napis, pełniący funkcję definiendum. W tego rodzaju definicjach wykorzystywana jest metoda charakteryzowania wyrażenia językowego przez ostensję, a więc polegająca na wskazywaniu na pewien obiekt i orzekaniu o nim przysługującej mu nazwy. Za pomocą definicji ikonograficznych nie opisuje się de facto żadnych właściwości jednostek leksykalnych. Definicje takie służą jedynie do rozpoznawania desyg-natów nazw i denotatów stanów rzeczy, są więc przydatne przede wszystkim w procesie uczenia się języka obcego oraz w nabywaniu umiejętności posługiwania się „pierwszym” językiem przez dziecko.

Biorąc pod uwagę fakt, iż znaczenie jednostki leksykalnej jest jej podstawową (ale nie jedyną) właściwością, która wymaga charakterystyki za pomocą definicji słownikowej, można wszelkie definicje zwerbalizowane podzielić dycho-tomicznie na definicje semantyczne i niesemantyczne. Wśród tych ostatnich rozróżnić trzeba definicje gramatyczne i pragmatyczne. Oto przykłady.

Definicja semantyczna:

„X tęskni do Y = X czuje to, co zwykle czujemy, kiedy ktoś, z kim pragniemy być razem, nie jest razem z nami.” (Wierzbicka 1971: 31)

Definicja gramatyczna:

niespełna -operator adnominalny łączący się z rzeczownikiem, przymiotnikiem i liczebnikiem, występujący bezpośrednio przed tymi wyrazami lub po nich.

Definicja pragmatyczna:

klituś-bajduś - jednostka wyrażająca dezaprobatę treści czyjejś wypowiedzi.

Konstruowanie definicji gramatycznych i pragmatycznych jest uzasadnione tylko wówczas, gdy dana jednostka ma właściwości indywidualne, których nie da się opisać za pomocą reguł należących do systemu danego języka.

Definicje semantyczne można podzielić - z punktu widzenia metody ich konstruowania - na przedmiotowe i metajęzykowe. W definicji przedmiotowej jednostka leksykalna stanowiąca definiendum Jeśf charakteryzowana wyłącznie jako rzecz. Podstawową cechą wyróżniającą definicje przedmiotowe jest wymóg, by spełniały one tzw. postulat przekładalności. Zgodnie z tym postulatem powinna istnieć możliwość substytucji jednostki stanowiącej definiendum przez ciąg będący jej definiensem, bez naruszenia poprawności semantycznej tekstu, w którym była użyta jednostka definiowana. Scharakteryzowany postulat substytucji spełnia na przykład taka oto (prowizoryczna) definicja jednostki ktoś niesie coś gdzieś:

ktoś niesie coś gdzieś - ktoś idzie gdzieś, trzymając coś.

Por. zdania (79) - (80):

(79)    Jan niesie na dworzec ciężką walizkę.

(80)    Jan idzie na dworzec, trzymając ciężką walizkę.

Obiektem definicji metajęzykowej jest jednostka leksykalna charakteryzowana jako wyrażenie, a więc z punktu widzenia jej miejsca wśród innych jednóstek tego samego języka. Definicja metajęzykowa nie spełnia postulatu przekładalności. Jeżeli definiens takiej oto na przykład definicji metajęzykowej wyrażenia ale „spójnik wyrażający przeciwieństwo, kontrast lub odmienne ujęcie treści...” (podanej w SJPDor.) zostanie umieszczony w pozycji definiendum, a więc zamiast ale, w zianiu

(81)    Jan jest zdolny, ale leniwy.,

to utworzone w wyniku zastosowania procedury substytucyjnej zdanie

(82)    *Jan jest zdolny, spójnik wyrażający przeciwieństwo, kontrast lub odmienne ujęcie treści [...] leniwy.    >

będziemy musieli odrzucić jako dewiacyjne^

Definicja semantyczna metajęzykowa jest znacznie mniej rygorystyczną formą opisu wyrażenia niż definicja przedmiotowa i może być stosowana w odniesieniu tylko do takich jednostek, których nie da się opisać za pomocą definicji przedmiotowej. Definicje gramatyczne i pragmatyczne są z natury swojej definicjami metajęzykowymi.

Definicje przedmiotowe można podzielić na rozczłonkowane i nierozczłon-kowane. W definicjach niejrozczłonkowanych definiens reprezentuje ten sam śFopień złożoności semantycznej co definiendum, w definicjach rozczłonkowanych natomiast definiens jest ciągiem elementów prostszych semantycznie od definiendum. Jeśli więc przyjmiemy, iż definicja jednostki leksykalnej ma być sposobem prezentacji jej znaczenia, to musimy przyjąć również, iż do realizacji tego celu najbardziej przydatna jest - w wypadku zdecydowanej większości jednostek - definicja przedmiotowa rozczłonkowana, / wyjaśnienie znaczenia jednostki nacechowanej pragmatycznie może mieć postać definicji przedmiotowej nierozczłonkowanej pod warunkiem jednak, iż definiens jest wyrażeniem pragmatycznie neutralnym i stanowi ciąg semantycznie tożsamy z definiendum

35