43671 rozdział3
1

konieczny r(na przykład dopuszczamy, iż altruistą może być również ten, kto usiłował, starał się pomóc, ale mu się to nie udało, wobec czego nie poniósł on na skutek pomocy innemu określonych wyrzeczeń). Zapiszemy to:

W{d)=>[Z{a)=>T{a)\

Wówczas w warunkach W występowanie Z pociąga za sobą z konieczności istnienie cechy dyspozycyjnej T, ale nie-Znależy do obszaru nieoznaczoności - nawet w ramach U’: niezachowanie się w sposób Z nie oznacza na pewno, że nie jest się altruistą. Wreszcie możemy przyjąć, że występowanie Z w ramach warunków W⁷ pociąga za sobą z wysokim prawdopodobieństwem istnienie dyspozycji T, ale go nie gwarantuje. Na przykład dopuszczamy możliwość, iż niektórzy mogą kierować się bardziej względem na to, „co ludzie powiedzą”, niż chęcią pomocy innemu, tj. altruizmem. Wówczas zapiszemy:

,    P(T\WnZ)=p

Definicja cechy dyspozycyjnej staje się wówczas definicją probabilistyczną. Widzimy więc iż definiując pewną cechę dyspozycyjną poprzez podanie jej określonych przejawów mogących się ujawnić w określonych warunkach, możemy dodatkowo rozluźnić związek między definiensem i deftniendum przez nadanie mu charakteru probabilistycznego. „Postawę” niekiedy definiowano jako „określone prawdopodobieństwo podjęcia określonych działań wobec przedmiotu postawy” - nie traktując zarazem tych działań ani jako warunku koniecznego, ani wystarczającego postawy. Kiedy ktoś gorliwie chodzi do kościoła, możemy uznać, iż spełnia on naszą probabilistyczną definicję „pobożności” — z dużym prawdopodobieństwem myślimy o nim jako o człowieku pobożnym (choć dopuszczamy, iż w zachowaniach tych pojawić się,mogą i inne jego cechy dyspozycyjne, jak sdonność do konformizmu wobec otoczenia itp.). Podobne definiowanie „inteligencji” jako cechy ściśle dyspozycyjnej poprzez wyniki uzyskane w badaniu testowym (a tak ją definiowali kiedyś operacjoniści, o czym pisałem wyżej) dokonuje się na ogół w sposób probabilistyczny: wiemy, iż wyniki uzyskane przez tego samego człowieka mogą się różnić i jeśli - zdenerwowany lub zmęczony - uzyskał bardzo niski iloraz inteligencji, nie oznacza to, iż na pewno nie jest inteligentny. Wynik testowy co najwyżej określa prawdopodobieństwo bycia inteligentnym lub nieinteligentnym, ale nie daje w tej kwestii całkowitej pewności.

Z podanych wyżej przykładów można by niesłusznie wnioskować, iż cechy dyspozycyjne przysługują tylko ludziom. Cech tego rodzaju jest bardzo wiele w językach różnych nauk przyrodniczych: „rozpuszczalność”, „wartościowość” w chemii, „przewodnictwo elektryczne” w fizyce itd. Również w naukach społecznych, obok ludzi, własności dyspozycyjne mogą mieć grupy, systemy społeczne itd.; mogą być one tolerancyjne lub nietolerancyjne wobec dewiacji, oporne lub podatne na innowację itp. Oznacza to - jeśli są to cechy dyspozycyjne w sensie węższym - iż po prostu zachowują się one (bezwyjątkowo, a częściej z pewnym prawdopodobieństwem) w określony sposób w określonych sytuacjach: likwidując dewiacje, opierając się innowacjom itd.

i jeszcze jedna uwaga: kiedy pewna własność dyspozycyjna jest rozumiana jako określone prawdopodobieństwo określonego typu zachowań, to pojęcie takie zyskuje na przydatności, jeśli je odpowiednio zaostrzymy. Większość ludzi przynajmniej czasem pu> alkohol — chcąc w sposób probabilistyczny zdefiniować, co to znaczy „być alkoholikiem”, możemy podać częstość picia i ustalić tym samym mniej lub więcej jednoznaczną granicę między „alkoholikiem” i „niealkoholikiem”. Możemy też postąpić inaczej i uznać dyspozycję za cechę stopniowalną: im wyższe jej natężenie, tym większe prawdopodobieństwo wyznaczonych przez nią zachowań. O własnościach pojmowanych w sposób ilościowy piszę niżej w tym rozdziale.

Podałem wyżej przykłady kategorycznego lub probabilistycznego definiowania dyspozycji w sensie wąskim, tj. pojmowanych tak, iż cecha dyspozycyjna znaczy jedynie „skłonność” - stałą lub statystyczną — do określonego typu zachowań czy też do podlegania określonego typu wydarzeniom, procesom. Jak na to zwrócił uwagę C. G. Hempel'\ własność dyspozycyjna może być jednaj rozumiana i w sensie szerszym - wówczas do treści odpowiedniego pojęcia dyspozycyjnego wchodzą nie tylko pewne obserwowalne konsekwencje danej cechy dyspozycyjnej, ale i pewne założenia teoretyczne o charakterze własności, struktur czy procesów „ukrytych”, które te zachowania wywołują. Człowiek „agresywny” to zarazem taki człowiek, który ludzi nie lubi i daje temu wyraz w swoich zachowaniach; „inteligencja” może być pojmowana jako określony sposób przetwarzania informacji w mózgu, prowadzący do zachowań inteligentnych itp. Takie sposoby definiowania własności dyspozycyjnych należą już w gruncie rzeczy raczej do czynności budowania teorii niż definiowania pojęć. Powstają bowiem dzięki nim pewne „dwuaspektowe”, obserwacyjno-hipotetyczne pojęcia syn-dromatycznc zjawisk, będące w gruncie rzeczy ich teoretycznymi modelami^IJ. Również wówczas związki między zachowaniami świadczącymi o posiadaniu danej dyspozycji a wyjaśniającymi te zachowania „cechami ukrytymi” mogą mieć charakter zależności bezwyjątkowych lub też zależności probabilistycznych. Znacznie częściej występuje to drugie, tj. zakładamy w treści syndromatycznego modelu teoretycznego własności dyspozycyjnej, iż związki między określonymi cechami ukrytymi, na przykład nastawieniami psychicznymi, a ujawniającym te cechy (nastawienia) zachowaniami są statystycznej natury.

8. Pojęcia syndromatyezne i zakładane przez nie zależności

| Widzieliśmy wyżej, iż w pewnych przypadkach, zastanawiając się nad treścią i > zakresem pojęcia, warto pamiętać zarówno o relacjach, jakie na mocy znaczenia terminu ; zachodzą między poszczególnymi cechami składającymi się na tę treść, jak też o empirycznych relacjach między zjawiskami oznaczonymi przez poszczególne elementy treści pojęcia. Zarówno przy tej okazji, jak i przy definiowaniu szeroko pojmowanych własności dyspozycyjnych okazało się, iż należy zwrócić uwagę na pewną specjalną, ale ważną kategorię pojęć, które nie tylko wyliczają (lub inaczej określają) elementy składowe swej treści, aie odzwierciedlają w niej charakter empirycznych związków między zjawiskami, oznaczonymi przez poszczególne składniki ich definiensu. Są to pojęcia syndromatyezne.

" Ibidem.

^M Patrz paragraf następny.