45713 Maśliński4987

Tabela 17.13. Karcynogeny chemiczne środowiska człowieka

Czynnik	Narząd ulegający rakowaceniu	Okres inkubacji (lata)	Zawód miejsce narażenia
Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne -    benzo(a)piren -    benzo(a)antracen	raki: płuca, krtani, skóry, pęcherza moczowego, rak skóry moszny	9-23	palacze tytoniu, pracownicy koksowni, mający kontakt z asfaltem, smołą węgłową, wędzarnie, kominiarze (XVII w.)
Benzen	szpik (białaczki)	6-14	chęmićy, malarze, laboranci
Pochodne N-nitrozo-n- -nitrozoaminy	przewód pokarmowy, wątroba, płuca	12-15	przemysł spożywczy, środki konserwujące żywność, nawozy, tytoń
Aminy aromatyczne - naftylamina	pęcherz i drogi moczowe	13-15	farbiamie i zakłady produkujące barwniki, przemysł gumowy
Chlorek winylu	wątroba (angiosarconia)	20-30	przemysł produkujący PCV
Związki arsenu	skóra, płuca, wątroba	x 10	górnicy, chemicy
Kadm	gruczoł krokowy, nerki	brak danych	przemysł metalurgiczny
Chrom	jama nosowa i zatoki, płuca, krtari	15-25	przemysł produkujący chrom, huty szkła, farbiamie
Beryl, nikiel, kobalt	płuca, zatoki nosowe	brak danych	hutnicy, przemysł zbrojeniowy
Azbest	płuca, opłucna (mesothelioma) przełyk, Żołądek, jelito grube	4-50	górnicy, hutnicy, przemysł budowlany
Dioksyna	chłoniaki	brak danych	przemysł chemiczny produkujący herbicydy
Związki ołowiu	białaczki, chłoniaki	brak danych	pracownicy stacji benzynowych i okoliczni mieszkańcy
Afla toksyny	wątroba, gruczolakoraki	brak danych	źle konserwowana żywność, ziarna zbóż, orzechy ziemne, kukurydza
Leki i hormony -    antyraetabolity -    antybiotyki	raki: macicy, sutka chłoniaki	brak danych	jatrogenne

nogenami. nie wykazują działania mutagennego, nie wiążą się kowalencyjnie z DNA, w sumie nie mogą same wywołać nowotworu. Konieczna jest ich długotrwała powtarzalna ekspozycja. Rezultaty ich działania są odwracalne. W sumie nie są niezbędne do procesu rakowacenia (tab. 17.14).

Do klasycznych czynników promocyjnych, używanych często w doświadczeniach nun w celu zmniejszenia dawki karcynogenu lub przyspieszenia wzrostu guza nowotworowego, należą, ester forbolu, aktywny składnik olejku krotonowego, fenobaibital. tetra-chloro-dibcnzo-p-dioksyna, sacharyna i wiele innych. Dotychczas nie określono ogólnych zasad działania środków promocyjnych.

Najlepiej poznano ester forbolu, który wydaje się mieć bardzo wielokierunkową aktywność - zaburza syntezę fosfolipidów, wpływa na syntezę DNA i RNA. na wydzielanie prosta-glandyn. a także na aktywność mitotyczną i różnicowanie się komórek. Stwierdzono, iż jest on znaczącym czynnikiem modyfikującym stan błony komórkowej, ma zdolności aktywowania kinazy białka C, przez co wpływa na zaburzenia tzw. wapniowego układu przekaźnikowego, uważanego obecnie za istotną drogę oddziaływania substancji chemicznych, w tym karcynogenów, na komórkę.

Ostatnio poszerzono listę środków promocyjnych: podkreśla się np. znaczenie składników żółci w rozwoju raka jelita grubego, a także licznych, powszechnie stosowanych w naszym środowisku detergentów. Bardzo interesujące są doniesienia wielu ośrodków badawczych dotyczące roli alkoholu etylowego, jako czynnika wspierającego proces rakowacenia u ludzi, szczególnie w rakach przełyku, jamy ustnej, gardła i krtani

Badania epidemiologiczne, przeprowadzone na ogromną skalę wśród alkoholików i abstynentów, w pełni potwierdzają zależność picia alkoholu i zwiększonej zapadalności na nowotwory o powyższej lokalizacji. Dyskutowany jest mechanizm działania alkoholu jako kofaktora karcynogenezy; niektóre alkohole mogą zawierać nieznane karcynogeny (np. w tzw. fuzlach), alkohol może też być czynnikiem ułatwiającym penetrację karcynogenu do komórki, np. przez zwiększenie jego rozpuszczalności.

Alkohol etylowy zaburza funkcję błony komórkowej, głównie jej przepuszczalność, zmieniając skład lipidów w błonie, m.in. przez podstawienie cząsteczek cholesterolu i saturację błony kwasami tłuszczowymi. Z punktu widzenia epidemiologicznego i społecznego najgroźniejsze skutki powoduje synergistyczne działanie alkoholu i składników dymu tytoniowego (ryc. 17.14). U osób nadużywających alkoholu częściej występują: rak przełyku - 17 razy, rak jamy ustnej - 5 razy, rak krtani -10 razy i rak wątroby - 4 razy.

Tabela 17.14. Inicjacja i promocja karcynogenezy

Czynniki inicjujące:

(karcynogeny i prokarcynogeny)

Czynniki wspierające: (promotory, kokarcynogeny)

są samodzielnie rakotwórcze są mutagenami (najczęściej) wiążą się kowalencyjnie z DNA wystarczy pojedyncza ekspozycja działanie zależne od dawki i kumulatywne nie ma dawki progowej

ekspozycja na karcynogen musi poprzedzać działanie promotora

samodzielnie nie są rakotwórcze nie wykazują działania mutagennego nie wiążą się z DNA

konieczna długotrwała, powtarzana ekspozycja

działanie odwracalne i niekumulatywne

istnieją dawki progowe

ekspozycja musi być po zadziałaniu karcynogenu

949