51531 Obraz (2290)

40 PSYCHOLOGIA MOTYWACJI

gdy jednostka opanowuje umiejętności lub rozwija struktury poznawcze pozwalające na skuteczne interakcje z otoczeniem.

Wśród teoretyków rozwoju nie ma pełnej zgody co do tego, czy motywację rozwoju lepiej tłumaczy mechanizm dążenia do czegoś czy unikania czegoś. Zdaniem wielu badaczy źródłem motywacji jest rozziew między tym, co się znajduje na zewnątrz, w otoczeniu, a wnętrzem człowieka (np. wiedzą czy umiejętnościami). Jednak rozziew można odczuwać jako wyzwanie (dążenie do czegoś) lub przykre napięcie (którego pragniemy uniknąć). Coraz więcej badań dowodzi tego, że dla jednych ludzi rozziew jest wyzwaniem (motywacja dążenia), a dla innych - zagrożeniem (motywacja unikania). Na tej podstawie teoretycy wprowadzili rozróżnienia na ludzi nastawionych na panowanie nad sobą i nad środowiskiem (mastery oriented) i zorientowanych na siebie (ego-oriented) (Ni-cholls, 1984). Okazuje się, że to rozróżnienie pozwala wyjaśnić zróżnicowanie w reakcjach ludzi na to samo wydarzenie.

Dlaczego reakcje ludzkie tak bardzo się różnią? Stwierdzono, że niektórzy ludzie starają się panować nad sobą i nad środowiskiem, co znaczy, mówiąc ogólnie, że chcą się dowiedzieć wszystkiego, co można, o środowisku, w którym żyją. Lata badań dowiodły, że tego typu orientacja rozkwita w atmosferze życzliwości i bezpieczeństwa. Jeżeli natomiast ustawicznie towarzyszy nam poczucie zagrożenia, to często obieramy inną orientację - na siebie (ego orientation). Mówiąc ogólnie, polega ona na tym, że interesują nas tylko te elementy środowiska, które pomagają nam przetrwać lub z których można zrobić natychmiastowy użytek. W przeciwieństwie do ludzi zorientowanych na panowanie nad sobą i środowiskiem, obraz świata, którym dysponują ludzie nastawieni na siebie, jest dosyć wąski i ograniczony. Można się spotkać z opinią, że tego typu orientacja rozwija się w środowisku charakteryzującym się wysokim stopniem zagrożenia.

Zdaniem niektórych badaczy różnice te nie wynikają jedynie z wpływów środowiskowych; ich korzenie tkwią w genach. Skłonność do przyjmowania orientacji na panowanie nad sobą i nad środowiskiem lub orientacji na siebie jest wrodzona. Skłonność do traktowania środowiska jako bezpiecznego lub niebezpiecznego byłaby - w myśl tej teorii - uwarunkbwana genetycznie. Inni badacze, z kolei, twierdzą, że nasze reakcje zależą przede wszystkim od tego, jak zakwalifikujemy nasze doświadczenia.

W następnej części omówimy teorie humanistyczne, które również wiążą się z rozwojem człowieka.

Twórcami podejścia humanistycznego byli Abraham Maslow (1908-1970, główne prace wydane w 1943 i 1970 roku) i Carl Rogers (1902-1987, najważniejsza dla tej szkoły teoretycznej praca wydana w 1959 roku). Psychologia humanistyczna opiera się na założeniu, że ludzie są z natury dobrzy i mają wrodzoną (biologiczną) skłonność do rozwoju i dojrzewania. Rzecznicy tego podejścia twierdzą też, że każdy z nas jest jedyny w swoim rodzaju. Za istotne dla tego podejścia uważa się pojęcie samorealizacji, której warunkiem jest wyrazista wizja samego siebie.

Carl Rogers (1951) twierdził, że u wszystkich organizmów można dostrzec jedną podstawową skłonność do „realizacji, podtrzymywania i doskonalenia swojej tożsamości”. Przyznawał, że ludzie mają potrzeby, ale uważał, że jednostka ma wrodzoną skłonność do podporządkowywania ich celowi nadrzędnemu, jakim jest rozwój tożsamości.

Podstawą tożsamości są - jego zdaniem - doznania zmysłowe oraz interakcje jednostki z otoczeniem. Choć skłonność do samorealizacji jest - według Ro-gersa - wrodzona, przyznawał, że droga do jej osiągnięcia bywa często okupiona bólem i cierpieniem.

Rogers uważał, że ludzie potrafią ocenić, co jest dla nich dobre, a co - złe. Jako korzystne oceniają te doświadczenia, które sprzyjają samodoskonaleniu, jako niekorzystne natomiast te, które przeszkadzają w rozwoju. To więc, do czego dążymy, a także to, czego unikamy, zależy od naszej oceny korzyści (lub szkód) rozwojowych.

Zdaniem Rogersa w trakcie interakcji ze środowiskiem rozwija się w nas potrzeba akceptacji, a więc bycia dobrze ocenianym, aprobowanym i kochanym. Ona z kolei uczula nas na pochwały i nagany ze strony innych ludzi. Pozytywne nastawienie do nas innych osób zostaje uwewnętrz-nione i przyczynia się do powstania pozytywnego obrazu samego siebie, pozytywnej samooceny. Rogers podkreślał, że pozytywne postrzeganie siebie jest niezbędnym warunkiem samorealizacji.

Zarazem jednak badacz ten zwrócił uwagę na problem związany z uwewnętrz-nieniem akceptacji ze strony innych ludzi. Jeżeli zadowolenie innych decyduje o naszym zachowaniu, to przestajemy wiedzieć, co jest dobre dla własnego rozwoju. Zdaniem Rogersa ruch w kierunku wartości wyznaczanych przez otoczenie, przy jednoczesnym odejściu od własnych wartości, jest sprzeczny z zasadami samorealizacji. Ludzie muszą słuchać swojego wewnętrznego głosu, swojej wrodzonej zdolności do oceny, co jest dla nich dobre. Nazywał tę zdolność organicznym procesem wartościowania (organismic yaluation process). Rodzicom doradzał, by nie uzależniali swojej miłości do dzieci od tego, czy spełniają one ich oczekiwania, lecz kochali je bezwarunkowo, za wszystkie ich uczynki i wybory, przejawiając tym samym szacunek dla wrodzonej zdolności dzieci do oceny, co jest dla nich najlepsze.

Choć Maslow i Rogers nigdy nie należeli do głównego nurtu psychologii empirycznej, to ich koncepcje spotkały się z szerokim odzewem. W ostatnim okresie, kiedy zaczęto analizować naturę tożsamości oraz możliwość samoregulacji zachowań, nastąpił renesans zainteresowania poglądami tych uczonych.

Teorie rozwoju oraz panowania nad sobą i środowiskiem wyrosły między innymi ze sprzeciwu wobec teorii uczenia się, zgodnie ż którą .wszystkie zachowania ludzkie śą wyuczone. Teorie rozwoju opierają się na założeniu, że mamy biologiczną skłonność do podporządkowywania sobie otoczenia. Pokrywa się to z podejściem ewolucyjnym, wedle którego nasze zdolności adaptacyjne nie wynikają z przypadku, lecz są uwarunkowane biologicznie. Teorie rozwoju postawiły sobie za cel odkrycie procesów lub mechanizmów kierujących tą skłonnością. Założono, że u jej podłoża tkwi ludzka ciekawość i potrzeba eksploracji.

Pierwszych badaczy o orientacji rozwojowej zaskoczyło odkrycie, żę owa skłonność-do eksploracji jest bardzo krucha. Stwierdzono, że ludzie niespokojni lub zestresowani nie odkrywają nowych lądów, lecz trzymają się tego, co znane. Zgadza się to z ustaleniami ewolucjoni-zmu, według których w obliczu zagrożenia wszystkie działania jednostki podporządkowane są imperatywowi zachowania życia. Kiedy niebezpieczeństwo minie, można podjąć działania, które przynoszą