53717 Obrazd2 (2)

PODSTAWOWE PROCESY UCZEHIA m

IM

cji w psychologu wskazywał na behawioryzm jako źródło swojej orientacji naukowej, jednak w trakcie aktywności badawczej znacznie oddalił się od tej teorii. Uważał, że warunkowanie sprawcze Skinnera nie wyjaśnia ludzkiego uczenia się. „Gdyby działania były określane wyłącznie za pomocą pochwał i kar — twierdził — ludzie musieliby się zachowywać jak chorągiewki na wietrze, zwracając się ciągle w nowym kierunku, by dopasować się do nastrojów innych ludzi” (Bandura, 1977). Zdolności poznawcze umożliwiąją człowiekowi uniezależnienie od takich nastrojów. Bandura powołuje się na procesy poznawcze również w swojej charakterystyce uczenia się, twierdząc, że chodzi w nim przede wszystkim o „[...] aktywność przetwarzania informacji, dzięki której informacje o strukturze sposobów zachowania i o zdarzeniach w otoczeniu są przekształcane w symboliczne reprezentacje, którą służą jako podniety do działania”. Skinner (1953) uznawał wprawdzie za możliwe, że procesy poznawcze towarzyszą zmianom zachowań, wykluczał jednak wywieranie przez nie wpływu na owe zmiany. W tym punkcie obydwaj autorzy reprezentują zupełnie różne stanowiska.

Według Bandury człowiek uczy się nie tylko poprzez oszacowanie konsekwencji zachowań, ale również przez obserwacje innych ludzi (tzw. modeli). W ten sposób jest on w stanie wykorzystać doświadczenia zgromadzone przez innych. Jak praktykant mógłby opanować umiejętności rzemieślnicze, gdyby nie miał okazji podglądania mistrza przy pracy? Nie jest tu konieczny fizyczny kontakt obserwatora z modelem. Skutki zachowań ukazywane w filmach (również te wywoływane za pomocą efektów specjalnych), także mogą stymulować społeczno-poznawcze uczenie się.

Bandura podkreśla również — i to także odróżnia go od Skinnera — że me tylko otoczenie określa to, czego i kiedy się uczymy, ponieważ „[...] zachowania do pewnego stopnia tworzą otoczenie, które z kolei.wpływa na zachowania” (Bandura, 1977). Badacz ten w centrum swoich rozważań umieszcza pojęcie „wielostronnego determinizmu”. Rozumie pod tym pojęciem proces, w ramach którego oddziałują na siebie cechy danej osoby, czynniki środowiska i zachowanie, usytuowane względem siebie niczym „zachodzące na siebie determinanty”. Na przykład agresywne dziecko oczekuje, że inni będą się odnosili do niego wrogo. To spostrzeżenie skłania dziecko do przyjęcia agresywnej postawy wobec innych. W konsekwencji inni ludzie rzeczywiście zachowują się w czasie spotkań z nim bardziej agresywnie, a to z kolei powoduje, że pierwotne oczekiwania dziecka potwierdzają się i — czasami — potęgują (Boll-Grcdler, 1986).

O tym, czy i w jakiej mierze obserwator imituje zachowanie innych, decydują cztery procesy: uwaga, pamięć, reprodukcja i motywacja. Jakości, których można wyuczyć się poprzez obserwację, jest wiele: od uczenia się nowych sposobów zachowań poprzez zmianę mechanizmów hamujących aż do stymu-

lowania emocjonalnego. Nie wszystkie modele charakteryzują się tym samym poziomem atrakcyjności skłaniającym do naśladowania zachowań. O istot-nych zależnościach związanych z tym zagadnieniem poinformujemy w następnych rozdziałach.

3.3.1

j*-Charakterystyka uczenia się na podstawie obserwacji

Podstawowe odkrycia na temat uczenia się poprzez obserwację poczynił Bandura w trakcie eksperymentów, które przeprowadził razem z dwiema współpracownicami, Dorotheą i Sheilą Ross (Bandura, Ross, Ross, 1963a; 1963b). W ramach ich eksperymentu dzieci w wieku przedszkolnym zobaczyły kobietę demonstrującą szereg form agresywnego zachowania. Model zbliżył się do nadmuchanej gumowej lalki i przez około 10 minut „znęcał się” nad nią — między innymi uderzał lalkę młotkiem, bił pięściami, rzucał ją w powietrze. Działaniom tym towarzyszyły określone werbalne komunikaty, jak na przykład „Dołóż jej!”, „Uderz ją w nos!” i tym podobne. W czasie kolejnego eksperymentu młodzi uczestnicy badań obejrzeli film, na którym zarejestrowano zachowanie kobiety. Członkowie trzeciej grupy mogli obejrzeć; agresywnego kota na filmie animowanym. Czwarta grupa (kontrolna) w ogóle nie oglądała agresywnych zachowań.

Po fazie obserwacji nastąpiła faza testu: po zademonstrowaniu różnych zachowań modeli dzieci zaprowadzono do drugiego pomieszczenia eksperymentalnego, w których znajdowało się wiele atrakcyjnych zabawek. Wyjaśniano im jednak, że nie wolno ruszać zabawek, ponieważ są one zarezerwowane dla innych dzieci. Scena ta miała wywołać frustrację. Wreszcie zabrano dzieci do trzeciego pomieszczenia, w którym znajdowała się mniejsza i ogólnie nieatrakcyjna zabawka, a także mała nadmuchana lalka z gumy. W tym pomieszczeniu pozostawiono młodych uczestników eksperymentu samych. Jak zareagowały dzieci na rozczarowanie, jakim musiało dla nich być pozostawienie z nieciekawą zabawką? Osoba kierująca doświadczeniem niezauważona obserwowała, jak zachowąją się dzieci w tej sytuacji.

Dzieci, które widziały agresywne zachowanie modela „na żywo” albo na filmie reagowały bardziej agresywnie niż członkowie grupy kontrolnej. Dzieci z pierwszej z trzech grup atakowały gumową lalkę i to prawie w taki sam sposób jak obserwowany przez nie model.

Później Bandura (1965) trochę zmienił opisywany eksperyment W jednym z końcowych doświadczeń zachowanie modela miało różne konsekwencje: w pierwszym wariancie agresja pociągała za sobą pozytywne konsekwen-