55979 img100 (15)

czytaniu licznych książek dotyczących zagadnień kultury, prowadzeniu rozmów na ten temat, uczestniczeniu w pracy zespołów artystycznych,'] podejmowaniu prób działalności twórczej. Cechy wymieniane w tej defini- | cji mogą być przedmiotem obserwacji pozwalającej orzekać o wystąpieniu u danej osoby określonego rodzaju zainteresowań. Definicja tego typu powinna uwzględniać tylko takie cechy, których znaczenie jest jednoznacznie określone oraz mających swój odpowiednik w faktach występujących w zachowaniu się.

Jednym ze sposobów definiowania pojęć jest definiowanie kontekstowe. Polega ono na wprowadzeniu danego terminu w pewien kontekst zdań określających jego znaczenie. Ten sposób definiowania może być przydatny wtedy, gdy dany termin dotyczy zjawisk wchodzących w określone relacje z innymi zjawiskami. Jako przykład podamy kontekstowe określenie frustracji. „Frustracja występuje w sytuacji, w której dana osoba doznała niepowodzenia. Staje się to powodem blokady określonych potrzeb oraz wystąpienia związanych z tym emocji o znaku ujemnym. Frustracja wywołuje wystąpienie agresji oraz innych zaburzeń w zachowaniu się utrudniających danej jednostce nawiązanie prawidłowych kontaktów społecznych z otoczeniem”.

Kontekstowe definiowanie pojęcia pozwala zorientować się w jego znaczeniu. Nie jest ono jednak jednoznaczne i w pełni poprawne pod względem logicznym. Dlatego tym sposobem określania znaczenia pojęć posługujemy się raczej w mowie potocznej oraz pracach popularyzatorskich, natomiast w badaniach naukowych wykorzystujemy jeden z bardziej precyzyjnych sposobów określania znaczenia badanych zmiennych.

6. Wskaźniki zmiennych

Definicja zmiennej może wystarczać dla ustalenia sposobu poznania odpowiadających jej zjawisk. Ma to miejsce wtedy, gdy w definicji są wymieniane obserwowalne zjawiska mogące stać się przedmiotem badań. S. Nowak określa je mianem wskaźników definicyjnych. Między wskaźnikiem a zjawiskiem zachodzi wówczas relacja tożsamości, gdyż wskaźnik jest równocześnie zjawiskiem będącym przedmiotem badań. Jak zaznacza ten autor, „gdyby w "naukach występowały jedynie wskaźniki definicyjne, nie warto byłoby terminu «wskaźnik» wprowadzać do języka naukowego”.¹ Pojęciem tym należy natomiast posługiwać się wtedy, gdy „[...] związek między wskaźnikiem a zjawiskiem czy cechą przezeń wskazywaną nie jest oparty o konwencję terminologiczną, lecz jest związkiem rzeczowym, tj. zakłada istnienie między wskaźnikiem a tym, co on wskazuje, takiej zależności, która pośrednio lub bezpośrednio podległa jest empirycznej kontroli”.' W przypadku tym „[...] ze stwierdzenia występowania wskaźnika wnioskujemy, iż zaszło pewne zdarzenie (czy istnieje cecha), mające omówiony wyżej charakter «własności ukrytej», inferowanej z różnych swoich «symptomów», ale bezpośrednio nieobserwowalnej”.² W ujęciu Z. Zaborowskiego „wskaźnik, jak mówi sama nazwa, wskazuje na określone zjawiska obserwowalne, a często mierzalne, które pozwalają nam stwierdzić, że zaszło zjawisko, które wskaźnik określa”.³

W badaniach psychologicznych zmienne określa się nieraz za pomocą odpowiednich konstruktów pojęciowych. Są nimi pojęcia ogólne, w definicji których nie są wymienione ich obserwowalne objawy. Przykładem konstruktów pojęciowych używanych w psychologii jest pojęcie przystosowania, potrzeby, neurotyzmu, egocentryzmu, standardu regulacji, obrazu świata i własnej osoby, samooceny, poziomu aspiracji. Przy posługiwaniu się nimi w badaniach empirycznych zachodzi potrzeba ustalenia odpowiadających im wskaźników⁴.

Wskaźnikami zmiennych są zjawiska obserwowalne. W celu ich poznania możemy wykorzystać metodę obserwacji psychologicznej pozwalającą stwierdzić istnienie faktów w zachowaniu się będących wskaźnikiem danej zmiennej. Obserwowalnymi wskaźnikami zmiennych mogą być objaw'y fizjologiczne, ruchy, czynności. Zaczerwienienie się lub zblednięcie jest wskaźnikiem stanu pobudzenia emocjonalnego. Szybsze lub wolniejsze tempo wykonywania pewnych ruchów można traktować jako wskaźnik pobudliwości nerwowej. Zachowania agresywne mogą być wskaźnikiem postawy w'rogości przejawianej w stosunku do otoczenia. Czynności występujące przy rozwiązywaniu zadań matematycznych oraz popełniane przy tym błędy są wskaźnikami uzdolnień matematycznych. Częstość zabierania głosu w dyskusji może być uznana za wskaźnik aktywności umysłowej.

Dla określenia badanej zmiennej ograniczamy się nieraz do ustalenia jednego odpowiadającego jej wskaźnika; dla bardziej wiarygodnego określenia tej zmiennej przyjmujemy kilka różnych wskaźników. Wskaźnikiem agresywności chłopców w wieku szkolnym są bójki wszczynane przez nich z rówieśnikami. Można ponadto przyjąć, że wskaźnikami agresywności są

14* 199

1

S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych, jw\, s. 103.

2

   Tamże, s. 104.

3

   Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych. ,jw.. s. 150.

4

   Tamże.