60234 P4140018 (2)

najmniej trzy listy filozofa do uczonego, datowane w 1811 1 zawierające odpowiedzi na pytania Huygensa okwe- I stię jedności Boga. Spinoza tytułuje go w nich „wielmożnym \ panem”, a pod rzeczowym tonem wyczuwa się w ich treści spory dystans. Autor przechodzi od razu do meritum, nie bawiąc się w grzecznościowe niuanse. Intelektualna ciekawość mogła stanowić most nad przepaścią między światami holenderskiego Żyda-wyrzutka i arystokraty od pokoleń, ale różnice w ich osobowościach wydają się zbyt duże, aby możliwa była między nimi jakakolwiek zażyłość. Niemniej obydwaj znali wzajemnie swoje poglądy. Huygens wiedział, że jego dawny nauczyciel Kartezjusz, który wprowadzał go w arka-na algebry, nie cieszy się zbytnim szacunkiem Spinozy - co mu zapewne nie wadziło, jako że sam, choć z innych powodów, z czasem stracił atencję dla mistrza i jego idei. Filozofa mógł nazywać „Żydem z Voorburga” czy „naszym Izraelitą’, ale produkowane przezeń soczewki uważał za najlepsze, na tyle też szanował go za intelekt, by widzieć w nim potencjalnego konkurenta. Z Paryża, gdzie okresowo mieszkał i gdzie wygodnie przeczekał większość wojen z udziałem Niderlandów, pisał do brata, ostrzegając go, by nie dzielił się nowymi koncepcjami ze Spinozą. Ten chłód był jak najbardziej odwzajemniony.

Odczyty Huygensowskie odbywają się w Nieuwe Kerk, zabytkowej siedemnastowiecznej budowli usytuowanej kilka metrów od grobu Spinozy i parę przecznic od jego domu³. Kiedy prowadziłem wykład, moją uwagę rozpraszała myśl o filozofie — i tym pochowanym nieco na lewo za moimi plecami, i tym poniekąd wciąż żyjącym nieco na prawo. Sumiennie doprowadziłem rzecz do końca, ale nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że Spinoza mógł dojść do niektórych z prezentowanych przeze mnie wniosków ponad trzysta lat wcześniej.

Niewidzialne ciało

Łatwo zrozumieć, dlaczego umysł może się wydawać niezbadaną, niedostępną tajemnicą. Umysł jako istota wydaje

się odmienny od innych znanych nam rzeczy, to znaczy otaczających nas obiektów i części naszego własnego ciała, których możemy dotknąć czy je zobaczyć. To pierwsze wrażenie dobrze oddaje pogląd zwany dualizmem substancji: ciało i jego organy są materią fizyczną, umysł nią nie jest. Kiedy każemy części naszego umysłu zastanowić się nad całością w sposób naturalny i naiwny, nietknięty wpływem dostępnej dziś wiedzy naukowej, odkrywamy z jednej strony istnienie materii - komórek, tkanek i narządów — z drugiej zaś cos, czego nie da się dotknąć: wszystkie te błyskawicznie tworzące się uczucia, obrazy i dźwięki, składane w myśli przez umysł, który bezdyskusyjnie przyjmujemy za inny, niefizycz-ny rodzaj substancji. Dualizm substancji, wynikające z tych pozbawionych naukowego podłoża refleksji rozwiązanie problemu ciało-umysł, kreśli granicę pomiędzy umysłem a ciałem i mózgiem. Dziś nie ostało się ono w głównym nurcie nauki ani filozofii, chociaż większość ludzi prawdopodobnie by się pod nim podpisała.

Poglądom dualistycznym w ich zarysie szacowności przydał sam Kartezjusz, co trudno pogodzić z jego wybitnymi osiągnięciami naukowymi. Koncepcjami skomplikowanych mechanizmów działania ciała wyprzedzał on zdecydowanie swoich współczesnych; złamał scholastyczną tradycję przez splecenie dwóch światów uważanych za rozdzielne: fizyczne-go-nieorganicznego i żywego-organicznego. Równie sprawnie opisywał wyrafinowane operacje umysłu i głosił, że umysł i ciało wzajemnie na siebie wpływają, a jednak nigdy nie zaproponował spójnej teorii, która by wyjaśniała, w jaki sposób miałoby to zachodzić. Sugerował tylko, że odpowiedzialna jest za to szyszynka, niewielki gruczoł umiejscowiony wewnątrz mózgu u jego podstawy; okazuje się ona jednak zbyt słabo połączona i wyposażona jak na tak istotne zadanie, jakie jej przypisywał Kartezjusz. Krótko mówiąc, francuski myśliciel - mimo wyprzedzających epokę wizji procesów fizjologicznych i umysłowych, które rozpatrywał osobno — albo pomijał kwestię wzajemnych połączeń ciała i umysłu, albo tłumaczył je w sposób mało prawdopodobny. Czeska księżniczka Elżbieta, błyskotliwa i zaprzyjaźniona z nim uczennica, z jaką każdy z nas chciałby mieć do czynienia, widziała wtedy wyraźnie

169