61033 Wykłady z polskiej fleksji1

104    Przegląd leksemów odmiennych (yerbiil

Andrzej jest w domu. — Andrzeja nie ma w domu.

Są jeszcze bilety? - Nie ma już biletów?

W sklepie był tylko chleb. - W sklepie nie było nawet chleba.

Ćw. 21

Podobno jutro będzie pogoda. - Podobno jutro nie będzie pogody.

Mogą tu być całą noc. - Może ich tu nie być całą noc.

6.8. Osobliwości czasowników

POWINIEN, WINIEN i POWINNO

Czasownik POWINIEN ma odmianę swoistą. Nie dość, że nie ma o| bezokolicznika, bezosobnika, gerundium ani imiesłowów, to jego formy osobowi są zbudowane nietypowo, a zależność między ich budową i funkcją jest nieregularni W trybie orzekającym ten sam zespół form, zróżnicowany ze względu lut osobę, liczbę, rodzaj i deprecjatywność, jest używany w odniesieniu do teraźniej szóści, przyszłości i przeszłości. Konwencjonalnie uznamy, że są to formy czasi nieprzeszłego (co należy rozumieć jako ‘nie tylko przeszłego’):

powinienem (powinnam, powinnom) powinniśmy (powinnyśmy) powinieneś (powinnaś, powinnoś)    powinniście (powinnyście)

powinien (powinna, powinno)    powinni (powinny)

Wyłącznie do przeszłości odnoszą się formy złożone z form wyżej wymienionyc i zgodnego co do rodzaju i liczby słowa posiłkowego typu BYŁ. Ze względu n ich znaczenie przyjmiemy, że reprezentują one czas przeszły trybu orzekającego

powinienem był (powinnam była. powinnom było) powinniśmy byli (powinnyśmy był powinieneś był (powinnaś była, powinnoś było) powinniście byli (powinnyście był powinien był (powinna była, powinno było)    powinni byli (powinny były)

W sumie, jak widać, czasownik POWINIEN ma w trybie orzekającym tylko dw czasy: nieprzeszły i przeszły.

W funkcji trybu warunkowego można używać form orzekających. Formy czai nieprzeszłego wyrażają wówczas tryb potencjalny lub nierzeczywisty:

I Piotr Niewiadomski poważnie myślał o tym. czy na wypadek, gdyby Moskale zaj{ Topory, nie powinien udawać głuchoniemego. (J. Wittlin, Sól ziemi)

Gdyby Marcin chciał mówić prawdę, powinien wyznać, że z jego podręcznikiei geografii okrutnie się obszedł Bobik, wspaniały, mądry pies (...). (H. Ożogowskl Głowa na tranzystorach),

a formy czasu przeszłego - tylko tryb nierzeczywisty:

Gdyby chciał, powinien byt napaść wcześniej. (J. Przymanowski, Czterej pancerni i pień

Dostępne są też formy złożone, które służą jedynie wyrażaniu trybu warunkowego i będą tak przez nas kwalifikowane. Możemy podzielić je ze względu na kategorie

• im uli pi zeszłe i przeszłe, zupełnie tak samo jak w wypadku innych czasowników, i i inni li Mit pr/cszłych trybu warunkowego końcówka osobowo-liczbowa jest 11 )i -1 Miii ilu morfu by, który pisany jest oddzielnie od tematu czasownika:

i ni mu ii h\'in (powinna bym, powinno bym) powinni byśmy (powinny byśmy) /hiwlnifn byś (powinna byś, powinno byś)    powinni byście (powinny byście)

i < iit nih il hv (powinna by, powinno by)    powinni by (powinny by)

t i niv i /mmi przeszłego trybu warunkowego zawierają dodatkowo słowo posiłkowe I pil MM

pult inii'ii bym był (powinna bym była, powinno bym było)

i.....mii n byś był (powinna byś była, powinno byś było)

piiu mli ii bv był (powinna by była, powinno by było)

/iini inni byśmy byli (powinny byśmy były) pmi inni byście byli (powinny byście były)

......miii by byli (powinny by były)

ł iliny nleprzeszłe trybu warunkowego mogą być odnoszone do teraźniejszości.

, li im i lub przeszłości:

Nie whlzisz dalej od swojego nosa. Powinien byś się uczyć chociażby od twojej matki.

11 bsiH/.kiewicz, Sława i chwała)

IWmii iwie powinien byś jeszcze czekać dwa lata - rzekł Sylwester Drugi całując U i/łowę świeżo wyświęconego prezbitera - ale myślę, że święty Piotr daruje mi to małe Uchylni urn kanonom. (T. Parnicki, Srebrne orły)

{,. ) leżeli uda Europa jeszcze jakoś dycha, to tylko dlatego, że zgodnie z prawem, każdy JU mieszkaniec powinien by już od dawna siedzieć w kryminale. (A. Bobkowski, Szkice piątkiem)

I mim przeszłe trybu warunkowego (nawiasem mówiąc, rzadko używane) mogą 'iillliinii uc tylko do przeszłości:

Nu pil, nie palił, a choć powinien by był nosić buty z cholewami, a nawet ostrogi, żeby 'tiku iic swoją gotowość do skoczenia vt' pole, chodził w długich spodniach wypchniętych HM kolanach i w sznurowanych trzewikach. (Cz. Miłosz, Dolina Issy)

W| wszystkich czasach i obu trybach, orzekającym i warunkowym, formy 1. i 2.

lifty Ip w rodzaju nijakim są potencjalne. W trybie rozkazującym czasownik I IIWINIHN nie jest używany.

I ik samo odmienia się czasownik WINIEN, którego nie należy mylić

................. WINIEN o znaczeniu ‘dłużny’ lub ‘zobowiązany’, np. Ile jestem

I winien :<i obiad?, Winnam państwu krótkie wyjaśnienie. Zwróćmy uwagę włu zeza na następującą różnicę w odmianie (zdania po lewej stronie zawierają iiMim iuk, zdania po prawej stronie - przymiotnik):

i' ..... ynv winny (■ powinny) go przeprosić. - Dziewczyny winne mu są przeprosiny.

i¹ ,in winno ( powinno) go przeprosić. Dziecko winne mu jest przeprosiny.