62435 ScannedImage 17

82 Religie Bliskiego Wschodu

Życie traktowano jako stan jedności ciała i duszy. Natomiast śmierć polegała na opuszczeniu ciała przez duszę. W takim momencie pierwszym aktem religijnym był lament bliskich, a następnie żałoba. Na bokach sarkofagu króla Byblos, Ahirama (XIII-XI w. p.n.e.), widzimy płaskorzeźby przedstawiające cztery kobiety bijące się w piersi i wyrywające sobie włosy z głowy¹. Zapewne są to zawodowe płaczki. Natomiast w ugaryckiej legendzie o Aąhacie król Daniel opłakuje swego syna, wraz z płaczkami, przez siedem lat, a na zakończenie żałoby składa bogom ofiary. W legendzie tej pojawia się też problem nieśmiertelności. I tutaj jednak, podobnie jak w Eposie o Gilgameszu, człowiek (Aąhat) ma świadomość tego, że jego przeznaczeniem jest przemijanie, starość, a wreszcie nieuchronna śmierć. I tego losu nie da się odwrócić, nawet pomimo obietnic bogini Anat.

U Kananejczyków z pewnością istniała wiara w życie pozagrobowe. Świadczą o tym ślady balsamowania ciał, bogate sarkofagi oraz ofiary grobowe. Poza tym, w inskrypcjach nagrobnych spotykamy często, np. na grobie króla Byblos, Ahirama (inskrypcja prawdopodobnie z XI w. p.n.e.), lub grobach królów Sydonu, Tabnita i jego syna Eszmunazara (VI/V w. p.n.e.), zakazy zakłócania spokoju zmarłemu i otwierania ich sarkofagów (np. w poszukiwaniu kosztowności). W razie przekroczenia tego zakazu, Tabnit i Eszmunazar grożą świętokradcy, iż nie będzie miał potomstwa, a po śmierci nie znajdzie miejsca wśród innych zmarłych, natomiast syn Ahirama, Ittobaal, przestrzega, iż panowanie takiego króla zostanie obalone. Z inskrypcji Tabnita wynika, iż złamanie wspomnianego zakazu było „obrzydliwością dla Asztarte”². Grobowce nie zawsze sytuowano na cmentarzach, ponieważ w Ugarit znaleziono czworokątne groby, znajdujące się blisko domów.

Z gróźb tych dowiadujemy się również, co było wówczas postrzegane jako szczególnie cenne: za życia - potomstwo i bogactwa, a po śmierci niczym nie zakłócony pobyt w grobie. Jak cenne było potomstwo, dowiadujemy się też z ugaryckiego poematu o Kerecie. Król ten, po utracie swoich dzieci, woli młodą królewnę Hurriję (hry), która ma mu urodzić nowe potomstwo, niż złoto, srebro i niewolników, oferowanych mu w zamian za nią od króla miasta Udum, Pabila (ojca Hurriji).

Kosmologia

Jak się obecnie uważa, kosmicznym stworzycielem był El³. W fenickim tekście z Karatepe oraz w tekstach z Ugarit (opowieści o Kerecie i Danielu) spotykamy zwrot El qn’rs („El twórca ziemi”)⁴. Utrzymywał on też równowagę w kosmosie i opiekował się światem. Filon z Byblos przekazał starą fenicką opowieść na temat stworzenia świata, zaczerpniętą od Sanchuniatona, fenickiego kapłana z Berytos. Na początku miał być gwałtowny wicher oraz mroczny chaos. Tak było przez wiele wieków. Potem wiatr wymieszał się z chaosem i w ten sposób powstała wodnista masa, która przybrała postać jaja, zwanego Mot. Jajo to pękło na pół, otworzyło się i w ten sposób dało początek rozdziałowi wody od nieba, a następnie pojawiła się ziemia, gwiazdy oraz żywe istoty.

Z często spotykanego w tekstach ugaryckich zwrotu, iż pewne czynności sakralne powtarzano 7 razy (podobnie jak w Biblii), że Refaim (duchy traktowane jako bóstwa) ucztowali przez 7 dni (podobną ucztę wyprawił Daniel dla boskich położnych, Kośarot), że „powabni i piękni bogowie” Szachar i Szalim wędrowali po świecie przez 7 lat, a Ba‘al miał 77 braci, można wnioskować, iż liczbie 7 przypisywano szczególne właściwości.

Na początku drzewa genealogicznego bogów stoi Eljun i Berut, a ich dziećmi są El, Dagan, Asztarte i Melkart. Widać tu zależność od babilońskich opowieści o stworzeniu świata. O pewnych koncepcjach dotyczących kosmogonii fenickiej wspomina też neoplatoński filozof Damaskios (ur. ok. 458 r.), wywodzący się z kręgu Proklosa i cytujący fragmenty traktatu o kosmogonii Mochosa, autora historii Fenicji. Tutaj też pojawia się pierwotny charakter Eteru i Powietrza. El zrodził Ulomosa, od którego pochodzi Chusor (który występuje też u Filona z Byblos i jest identyfikowany z Hefajstosem), a następnie jajo kosmiczne Mot.

KULT

Podstawową czynnością kultową była ofiara. Wśród tekstów z Ugarit spotyka się liczne przykłady instrukcji o charakterze liturgicznym odnoszących się do odprawianych obrzędów. Między innymi znaleziono spisy zwierząt i przedmiotów, jakie wolno było składać w ofierze w świątyni. Wymieniona jest na przykład ofiara z 39 owiec i 9 wołów, natomiast 14 miejscowości zobowiązanych było do dostarczenia 75 dzbanów wina, ulubionego napoju bogów. Z poematu o Kerecie dowiadujemy się, iż El poradził tytułowemu bohaterowi (był to jego syn), aby - prosząc bogów o potomstwo - złożył na szczycie wieży w ofierze jagnię, chleb, wino i miód. Przed złożeniem ofiary Keret dokonał rytualnego oczyszczenia poprzez obmycie rąk („od palców aż po barki”).

Ofiary dzielono na „wielkie” (gdl), głównie z jałówki, i „małe” (dq), np. z gołębicy. Poza tym, składano w ofierze byki, woły, owce oraz zboże, mąkę, wino, oliwę. Rozróżniano też ofiary całopalne (śrp) oraz ofiary pojednania (ślmm), kiedy część spalano na ołtarzu, a część spożywano podczas uczty kultowej. Uważano, że uczestnicy takiej uczty nawiązywali kontakt z bóstwem, a służyła ona pojednaniu człowieka z bogiem. Teksty ugaryckie wspominają też o libacjach z oliwy, wina i miodu. Podczas składania ofiary (przez króla lub kapłana) specjalni śpiewacy wykonywali hymny i pieśni ofiamicze¹⁶⁵.

Filon z Byblos wspomina o ofiarach z ludzi, które składano w przypadku wielkich klęsk. Także w Biblii czytamy, iż - kiedy Joram (król Izraela) i Jozafat (król Judy) pokonali Moabitów i oblegali ich stolicę, Kir-Chareszet - Mesza (król Moabu) „wziął syna swego pierworodnego, który miał pó nim panować, i złożył go jako ofiarę całopalną na murze” (II Księga Królewska, 3, 27). Natomiast ofiary dla Asztarte wrzucano ⁵

1

M. Gawlikowski, Sztuka Syrii, Warszawa 1976, s. 75 n.

2

H. Donner, W. Rellig, dz. cyt., nr 13.

3

W. Tyloch, Mitologia i panteon ugarycki, „Euhemcr - Przegląd Religioznawczy” 1975, nr 1 (95), s. 8 n.

4

¹⁴² H. Donner, W. ROllig, dz. cyt., nr 26.

5

Inne pieśni śpiewano przy składaniu ofiar bogom, a inne, gdy składano je boginiom.