63576 P1170439

150

158_ Jcnusg Ołloja-Zapdrsfci_

rycznych doszło przede wszystkim do podniesienia się poziomu wody w rzekach i jeziorach całej niżowej strefy Europy Środkowej. Ostatnio uzyskano wiele przekonywających dowodów na wyraźne ożywienie się w tym zakresie wszelkich zbiorników wodnych. Przyjąć także możemy, iż około 500 r. p.n.e. nastąpiło na Pomorzu tak gwałtowne podniesień* lustra wody. że tereny położone w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników wodnych zostały zatopione i opuszczone. Zjawisko to notowane jest, jak wspomniałem, w wielu rejonach Europy Środkowej (H. Godwin, E. H. Willis 1959). Na korzyść tej hipotezy przemawia zresztą taka stwierdzony w licznych badaniach archeologicznych fakt zasypywana wielu stanowisk kultury łużyckiej utworami mineralnymi, zawierającymi dużo humusu i frakcji typowych dla degradowanych gleb w wylesio-nych zlewniach (K. D. Jager 1962) oraz zmniejszanie się po wierzchu póżnohalsztackich grodów (A. Dzięczkowski, J. Ostoja-Zagórski 1976). Powiększający się stopniowo dodatni bilans wodny doprowadzał taka do zabagnienia terenów zajętych uprzednio przez urodzajne czara ziemie, będące głównymi strefami upraw. Zmianom klimatycznym towarzyszyło z jednej strony powierzchniowe przemywanie gleby, z drugiej natomiast wzmożone procesy bielicowania. Pewnym istotnym dla gospodarki zmianom ilościowym uległa szata roślinna. Proces ten jest dobrze widoczny zwłaszcza w strefie wydm nadmorskich, które s szczególnie podatne na antropopresję (K. Tobolski 1980).

Reasumując powyższe uwagi możemy stwierdzić, iż na terenatt Pomorza w okresie trwania kultury łużyckiej panowały początkowi bardzo korzystne warunki środowiskowe (młodsze fazy okresu subbore-alnego), które na przejściu między epokami brązu i żelaza (HaD) ule^y znacznemu, drastycznemu pogorszeniu (początek okresu subatlantyc-kiego). Przypadające na ten okres wyraźne zmiany środowiska przyrodniczego spowodowane zostały z jednej strony przez pogorszenie s| warunków klimatycznych, z drugiej natomiast przez gospodarczą dzte łalność populacji ludzkich.

Przemiany demograficzne na Pomorzu w okresie trwania kulisą łużyckiej. W ekologicznym podejściu do problematyki gospodarczą populacji pradziejowych niezmiernie istotne jest szacunkowe choćaił? ustalenie liczby ludności prowadzącej w danym mikroregionie osadr czym wspólną działalność gospodarczą. Sposób funkcjonowania zbiorc wośd ludzkiej i jej zasadnicze wymagania ekologiczne uwarunkować są nie tylko jednak liczbą osobników, ale także strukturą płci i wieb oraz dynamiką ruchu naturalnego, natężeniem i rozkładem wyiruerw naści oraz płodności. Relacje te bada paleodemografia, zajmująca ij§

najogólniej rzecz ujmując — zjawiskami ludnościowymi po pul*?

Problematyka demograficzna i QQSpodafCzaMiP&llKH^l2&

pradziejowych (C. Acsadi, J. Nemeskeri 1970; J. Strzałko, M. Henneberg. j. Piontek 1980). Znaczenie badań tego typu jest ostatnio coraz bardziej podkreślane, a w literaturze archeologicznej pojawiąją się opracowania dotyczące zasad wykorzystywania metod demograficznych w archeologii (F. M. Hassan 1981; E. Neustupny 1983). Również i w polskiej literaturze podkreśla się coraz wyraźniej znaczenie badan paleodemog-taficznych, zwłaszcza w studiach osadniczych (J. Okulicz 1983). Trudno byłoby dyskutować w tym miejscu formułowane ostatnio zasady postępowania, w badaniach paleodemograficznych — jedno zdaje się nie ulegać wątpliwości, iż już obecnie paleodemografia ma w pełni wykrystalizowany program badawczy oraz dysponuje własnymi metodami badawczymi, które w pełni uwzględniają specyfikę źródeł archeologicznych (F. A. Hassan 1979, s. 137—139). W Polsce natomiast — jak trafnie podkreśla to J. Okulicz — znajdujemy się ciągle jeszcze na wstępnym etapie tych badań (J. Okulicz 1983, s. 207), co nie znaczy, iż nie dysponujemy ważnymi osiągnięciami w ich zakresie.

Podjęta w tym referacie próba szacunkowego ustalenia stosunków bdnośdowych na Pomorzu w okresie trwania kultury łużyckiej ma, necz jasna, wstępny i dyskusyjny charakter (J. Ostoja-Zagórski 1982, s. 114—133). W obecnym wystąpieniu nie będę jednak referował metod postępowania badawczego, lecz jedynie przypomnę opublikowane wcześniej rezultaty.

Do truizmów należy niewątpliwie stwierdzenie, że w pradziejach, podobnie zresztą jak i obecnie (w innym rzecz jasna zakresie), istniała kisła zależność między przemianami ludnościowymi a gospodarczymi. Związek ten jest zwrotnie ze sobą sprzężony. Najogólniej możemy (szyjąc, iż liczba ludności na danym terenie rośnie jedynie wówczas, kiedy następuje wyraźny postęp ekonomiczny, umożliwiający zachowanie przy życiu większej liczby ludności, postęp techniczny z reguły jest szybszy, gdy coraz szybciej rośnie liczba ludności zdolnej do podjęcia twórczych działań Niektórzy badacze przyjmują w związku z tym krajne, w moim odczuciu, stanowisko, widząc w przyroście demograficznym zasadniczy motor postępu i rozwoju cywilizacji (E. Basemp 1970; F.Braudel 1971, s. 189).

Analiza przemian osadniczych zachodzących na Pomorzu pod koniec epoki brązu, a więc w okresie pełnego rozkwitu na tych terenach kultury łużyckiej, wykazała, że w początkowych fezach okresu halsztackiego (HaC-HaC/D) nastąpiła wyraźna koncentracja osadnictwa w ramach poszczególnych mikroregionów osadniczych wokół pojawiających ae •tym czasie grodów lub rozległych, długotrwale zamieszkiwanych osad ttwutych (J. Ostoja-Zagórski 1982, s. 56—113 oraz mapy) Nieco później ~ w okresie HaD/LT A - obserwujemy zjawisko wyraźnego rozprasza-