64276 IMG06 (4)

_K0MUNIKACJA literacka 471

UI dwudziestych, a okresem szczególnego nasilenia tego procesu były 1. 1950—1975 (od 58 abonentów na 1000 osób w r. 1950 do 238 w r. 1975). W drugiej połowie lat siedemdziesiątych wzrost przebiegał już wolniej (wskaźnik 243 w r. 1980) ze względu na zaspokojenie pod względem ilościowym elementarnych potrzeb społecznych w tej doedńnie. Szybszym jeszcze wzrostem charakteryzował się rozwój telewizji w Polsce w I. 1960-1980 (od 14 abonentów na 1000 osób w r. 1960 do 220 w r. 1980). Praktycznie pod koniec lat siedemdziesiątych prawie wszyscy mieszkańcy kraju mieli na co dzień do czynienia z elektronicznymi środkami przekazu, które w znacznym stopniu kształtowały ich uczestnictwo w kulturze literackiej. Film, słuchowisko radiowe. przedstawienie telewizyjne, płyta gramofonowa stały się pierwszą generacją przekaźników elektronicznych, wykorzystywanych min. w celu upowszechniania różnorodnych utworów w masowym obiegu.

Dalszy postęp technologiczny umożliwił coraz częstsze kontakty z drugą generacją elektronicznych form przekazu (np. magnetowidy, kasety vi-<ko) Zjawisko to przybrało w Polsce charakter masowy w ciągu lat osiemdziesiątych (według danych szacunkowych w 1987 r. było już w kraju ponad milion magnetowidów). Nowa odmiana przekaźników elektronicznych pojawiła się na Zachodzie jako produkt przemysłu rozrywkowego. Sprzyjała indywidualizacji zabawy, rozpowszechnianiu wytworów trywialnych, niekiedy wręcz wulgarnych. Praktyka społeczna wykazała jednak, że istnieje możliwość zastosowania tych form w celu udostępniania wybranych treści ideowych - obrazów i zapisów dźwiękowych o charakterze historycznym i artystycznym. Prezentują one niejednokrotnie dorobek pisarza, a także opinie na temat twórczości czy też postawy politycznej wybranych literatów. Co więcej — odbiór tych treści przebiega nie tylko indywidualnie, ale także zbiorowo, w różnych grupach nieformalnych. zwłaszcza w środowisku inteligenckim i robotniczym. Zaistniał przy tym pewien paradoks społeczno-technologiczny. W ciągu kilku dziesięcioleci instytucje państwowe, a także wielkie przedsiębiorstwa kapitalistyczne w niektórych krajach popierały rozwój radia i telewizji, by szybko i jednocześnie udostępniać wybrane informacje by oddziaływać odpowiednio na opinię publiczną i organizować odbiorcom jednolitą, powszechną rozrywkę. Nic szczędzono więc wysiłków organizacyjnych i nakładów pieniężnych. Centralistyczny układ większości ośrodków emisji ułatwiał kontrolę programów, a dysponenci wywierali też bezpośredni i pośredni wpływ na prderencjc repertuarowe. Rezultaty podejmowanych zamierzeń okazywały się w znacznym stopniu sprawdzalne pod względem empirycznym i zgodne z intencjami nadawców. Nowe elektroniczne formy przekazu nadwerężyły ten monopol i na ogół dość skutecznie unikają wszelkiej instytucjonalnej reglamentacji. Nie jest to przypadek bezprecedensowy w historii kultury. Przecież już w dobie reformacji okazało się, źe nikt nie będzie miał monopolu na wykorzystanie stosunkowo niedawnego jeszcze wynalazku, jakim był wówczas druk.

Mimo XX-wiecznych innowacji pozostał on w komunikacji literackiej najbardziej uniwersalną techniką przekazu. Książki i czasopisma są nadal podstawowymi formami udostępnienia piśmiennictwa artystycznego, choć zmieniają się ich cechy materialne oraz drogi społecznego krążenia. Charakterystycznym przykładem tych przemian jest wzrost maksymalnych nakładów książek w ciągu ostatnich trzech stuleci — od najwyżej dwu- lub trzytysięcznych w XVII i XVIII w. do kilkudziesięciu tysięcy w XIX oraz setek tysięcy lub milionów egzemplarzy jednego wydania niektórych publikacji w XX w. (w Polsce zjawiska te występowały ze znacznym opóźnieniem w stosunku do najbardziej rozwiniętych krajów Zachodu). Podobną ewolucję wykazywały pewne odmiany książek. Obok wydań luksusowych oraz zwykłych, tańszych, przeznaczonych jednak do trwałego użytku, coraz częściej pojawiały się — począwszy od drugiej połowy lat trzydziestych XX w. — tzw. wydania kieszonkowe, wprowadzające do masowego obiegu m.in. utwory wydane już wcześniej, jednakże w niskich nakładach. Zjawisko to upowszechniło się na Zachodzie w latach pięćdziesiątych, a niektóre publikacje osiągały już wtedy setki tysięcy egzemplarzy. Preferencje edytorskie uwzględniały dzieła klasyczne, utwory współczesne, cieszące się już należytym zainteresowaniem w mniejszych zbiorowościach, oraz teksty służące wyłącznie rozrywce. Książki kieszonkowe są przeznaczone do krótkiego użytku, ich wykończenie introligatorskie nic zapewnia im trwałego funkcjonowania. Jednakże druk jest na ogół staranny, a kolorowa, ilustrowana okładka przyciąga uwagę potencjalnego nabywcy (por. Lalewicz: Komunikacja językowa i literacka. Socjologia komunikacji literackiej). Powyższy chwyt reklamowy powoduje niekiedy błędną decyzję konsumenta, który zaliczył kupowaną książkę do innej zupełnie klasy utworów. Zdarza się wówczas, iż odbiorca odczytuje utwór należący do tzw. wysokiego obiegu jako tekst sensacyjny, przygodowy, romansowy i eliminuje niezrozumiałe dla niego systemy semiotyczne.

Próby wprowadzenia książek kieszonkowych na polski rynek księgarski trwały w ciągu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Przynosiły zazwyczaj połowiczne sukcesy lub nawet porażki. Nakłady ukazywały się zbyt niskie, format był czasem źle wybrany, wykonanie poligraficzne nic