68161 IMG 55 (3)

naniu z poglądami Webera i Durkheima na religię, ujmowaną jako klucz do rozumienia społeczeństwa, stan badań teoretycznych współczesnej socjologii religii jest na ogół zły. W dużej mierze wycofano się z klasycznych pozycji i socjologia religii stała się dyscypliną coraz bardziej wąską i powierzchowną.

Jej związki z teorią socjologii religii Durkheima i Webera stały się, w najlepszym wypadku, sztuczne. Zanikła świadomość centralnego znaczenia religii dla założeń teoretycznych socjologii, zarówno w socjologii religii jak i w innych gałęziach tej dyscypliny. Nowa socjologia religii składa się._ i z opisów upadku instytucji kościelnych,, widzianego _paez_piyzinaLparafiL^ Definiowanie problemów' i programów badawczych jest, co typowe, determinowane przez instytucjonalne formy tradycyjnej organizacji kościelnej. Nowa socjologia religii zaniedbała swe najważniejsze zadanie teoretyczne: analizę zmieniającej się bazy społecznej (niekoniecznie instytucjonalnej) religii w nowoczesnym społeczeństwie. Rozwijając tezę, że problem egzystencji jednostki w społeczeństwie jest dla teorii socjologicznej zasadniczo kwestią społecznej formy religii, możemy liczyć na niewielką pomoc nowej socjologii religii. Można jednak zacząć od krytycznej analizy założeń teoretycznych i od interpretacji odkryć tej dyscypliny.

Na pierwszy rzut oka wydaje się paradoksem, że wspaniały rozwój socjologii religii w ostatnich dziesięcioleciach odbywał się równolegle do upadku jej znaczenia teoretycznego. Paradoks ten sam się wyjaśnia, jeśli weźmie się pod uwagę najważniejsze przyczyny ekonomiczne, ideologiczne i instytucjonalne, które doprowadziły do tego iluzorycznego renesansu. Po „klasycznym” okresie socjologicznych zainteresowań religią, środek ciężkości badań przesunął się do V,Ameryki. Coraz częściej religię rozumiano poprzez perspektywęr ewolucjonizmu jj społecznego, to jest jako formę historycznego redukcjonizmu, albo też poprzez . perspektywę redukcjonizmu psychologicznego, reprezentowanego przez beha- -wioryzm i pozytywizm. Religia nie zajmowała już ważnej pozycji w teorii socjologicznej. Antropolodzy kultury byli tymi nielicznymi naukowcami, którzy zajmowali się badaniem religii. Jednak nawet oni ujmowali znaczenie religii

Lw kontekście społeczeństw prymitywnych i tradycyjnych, a jednocześnie nie dostrzegali jej wpływu na ogólną teorię socjologiczną.

O ile zainteresowanie religią w „klasycznej” socjologii religii zostało zachowane, to było ono w przeważającym stopniu historyczne i związane z eg-

_

zegezą biblijną. Socjologia religii Maxa Webera była rozumiana jako imponujący przejaw socjologii historycznej, podczas gdy jej rola w ogólnej teorii społecznej Webera została w dużym stopniu pominięta. Analogicznie, socjologia religii Durkheima. była interpreiowaną przeważnie jako socjologistyczna teoria genezy religii. Teoria ta jednak była krytykowana ze względu na Draki einoio-giczne, gdyż jej odniesienia były zawężone do społeczeństw prymitywnych. Nie jest zaskoczeniem, że nie brano pod uwagę pokrewieństw pomiędzy Weberem a Durkheimem. Socjologia europejska charakteryzowała się prawie zupełnym brakiem związków pomiędzy tradycją francuską a niemiecką. Ale nawet z bardziej niezależnego punktu widzenia socjologii amerykańskiej nie dostrzegano podobieństwa socjologii religii Webera i Durkheima. Jedynie Talcott Parsons zauważył to podobieństwo¹. Ale Parsons, którego wielką zasługą jest wprowadzenie zarówno Durkheima jak i Webera do głównego nurtu socjologii amerykańskiej, nie zdołał wykorzystać teoretycznych możliwości, jakie wynikały z tej zbieżności. Być może stało się tak dlatego, iż był on głównie zainteresowany włączeniem Durkheima ,/unkcjonalistycznej” koncepcji wyobrażeń religijnych i Webera teorii instytucji do własnego stnikturalno-funkcjonalnego systemu teoretycznego, w którym religią zajmuje ograniczone miejsce jako instytucjonalny podsystem o specjalnych funkcjach integracyjnych.

Bardziej jeszcze zaskakujące jest zupełne niepowodzenie amerykańskiej socjologii w uznaniu możliwości zawartych zarówno w Durkheima koncepcji homo duplex oraz teorii Georga H. Meada o społecznym pochodzeniu Jaźni. Obie teorie charakteryzuje całkowite odwrócenie tradycyjnego rozumienia związków pomiędzy społeczeństwem a jednostką. Podczas^gdy jednostka była generalnie postrzegana jako coś zdecydowanie dane. łączące-si^-z innymi, aby :. morzyć „społeczeństwo” przy zastosowaniu zasady umowy, władzy, „instynktu” społecznego itd., to zarówno Duricheim.Jak-iMead ujmują społeczeństwo jako dane: albo jako „fakt” lub jako „proces”, znajdując w nim niezbędne warunki indywiduacji i pojawienia się Jaźni. R Jy-

53

1

Por. Talcott Parsons The Theoretical Development of Sociology of Religion w: Essays in Sociological Theory Pure and Applied, The Free Press, New York, N.Y., 1949, str. 52-66 (wydanie polskie: Szkice z teorii socjologicznej, PWN. Warszawa, 1972) oraz The Role of Ideas in Social Aclion, op. cit., str. 163.