12212 IMG�55

y. i*- podstawową cechą osób podatnych na    _: I?

:<> l^i mało pewna i chwiejna samoocena (55% przypadków* u

i

po |PM mato pewna i cnw.cjna samoocena (55% przypadkówSt!!!^ soha określone /.'.chowania wobec jedzenia, przyjmowania pokarm?^{1 2} ^Łi li wagi < lała Nierzadko jedna mało znacząca uwaga osoby z bliski * ^0razCl temat figury czy masy ciała, na którą osoba o pewnej i stabilnei *° zwróciłaby większej uwagi, skłania przyszłe pacjentki do rozedcSf^lI ihud/ająccj.    ^{? kur}acjiJ

5.2. Radzenie sobie z problemami

Zachowanie człowieka w sytuacji trudnej było w literaturze przedmiotu svwane i analizowane niejednoznacznie. W zależności od faz rozwojowych i i montowanych koncepcji używano takich terminów jak: konflikt⁸, frustracja², §11 czy problem (zob. Losiak 1994; Jarosz 1988)

Terminy te zawierają czynniki, które bt (sygnalizowane lub bezpośrednio doznawane), bądź zakłócają czy uniemożliw^ działanie zmierzające do osiągnięcia celu (zaspokojenia potrzeby, rozwią zadania), bądź powodują pozbawienie cenionych wartości. Efektem jest . wzmożonej aktywizacji i obciążenie lub przeciążenie systemu regulacji zachowa, nia podmiotu (Jarosz 1988).

wodujących przeciążenie systemu regulacji, który zmusza jednostkę do nowej koordynacji, celem osiągnięcia stanu umożliwiającego realizację dążeń. Sytuacja trudna to układ bodźców (warunków) powodujących zakłócenie czynności lub zagrożenie potrzeb jednostki, jej dążeń czy cenionych wartości i wywołujących w związku z tym charakterystyczne zmiany w zachowaniu. Sytuację trudną w kategoriach bodźców zewnętrznych definiował również Lazarus (za: Tyszkowa

W literaturze psychologicznej sytuację, w której dochodzi do dezorganizacji między zadaniami, czynnościami, warunkami i cechami podmiotu określa się mianem trudnej (Tomaszewski 1963, 1966, 1984; Larkowa 1987; Jagiełło 1990; Kar-ney 1991; Karolczak-Biemacka 1991). Ossowski (1979), pojęcie sytuacji trudnej Wiąże z pojęciem czynności. Od funkcjonowania mechanizmów regulacyjnych zależy zdaniem autora dobre samopoczucie jednostki i jej zachowanie. Sytuacja może być trudna w wymiarze indywidualnym (ze względu na właściwości lub cechy) lub społecznym (dla większości osób z danej kategorii). Według Tyszkowej (1977) cechą wyróżniającą sytuacje trudne jest czynnik lub szereg czynników po

1977). Według niego sytuacja taka obejmuje określone okoliczności lub sytuacje zewnętrzne stawiające organizmowi nagłe i niecodzienne wymagania.

I Omawiając sytuacje trudne należy zwrócić uwagę na ich różnorodność, co znajduje wyraz w podziale sytuacji trudnych zaproponowanym przez Tomaszewskiego (Tomaszewski 1984; por. Tyszkowa 1972; Strelau 1978; Larkowa 1987; Kosyrz 1991). Autor w oparciu o kryteria (dynamika, struktura zadań, warunki) wyróżnia następujące typy sytuacji trudnych:

-    przeciążenia, gdy jednostka z jej możliwościami i warunkami, w których działa jest obciążona ponad siły. Przeciążeniu mogą ulegać zarówno czynności percepcyjne, jak i motoryczne;

■ - deprywacji, gdy w otoczeniu brak jest podstawowych elementów potrzebnych do normalnego funkcjonowania lub samopoczucia organizmu:

-    zagrożenia, gdy występuje naruszenie wysoko cenionych wartości przez człowieka. Wartość może mieć charakter fizyczny (zagrożenie zdrowia, życia) oraz społeczny (np. zagrożenie pozycji społecznej);

-    utrudnienia, gdy sytuacja dotyczy zmian w normalnych warunkach działania. Zmiany mogą być zewnętrzne lub wewnętrzne. Utrudnienia mogą być spowodowane brakiem informacji, przedmiotów, przeszkodami czy naciskami.

Wyszczególnione sytuacje nie wykluczają się wzajemnie. W jednej i tej samej sytuacji mogą występować trudności różnego typu (Tomaszewski 1984; Larkowa 1987).

Inny podział proponuje Rosenzweig (za: Tyszkowa 1972). Wyróżnia dwa typy sytuacji trudnej w oparciu o kryterium: charakter przeszkody, tj. sytuację pasywną lub aktywną. Autor wyróżnia także trzy klasy sytuacji: brak czegoś, pozbawienie (deprywacja) i konflikt. Natomiast Lewicki (za: Tyszkowa 1972; por. Kosyrz 1991) wyodrębnił sytuacje (zadania) trudne do rozwiązania oraz sytuacje emocjonalne - trudne do zniesienia. Jarosz (1988) jako przykład ekstremalnie trudnej sytuacji w oparciu o kryterium percepcji wymienia uraz psychiczny.

Najczęściej stosowanym zamiennikiem sytuacji trudnej jest stres. W literaturze psychologicznej termin ten odnosi się do zjawisk na poziomie psychologicznym zachowania człowieka i jego procesów psychicznych, stąd zwany jest stresem psychologicznym. W definicjach stresu psychologicznego formułowanych przez rozmaitych autorów można wyróżnić trzy zasadnicze ujęcia:

-    stres jako czynnik zewnętrzny;

-    stres jako stan;

-    stres jako forma relacji między podmiotem a otoczeniem (Losiak 1994).

Ujęcie stresu psychologicznego jako szkodliwego czynnika zewnętrznego ma

swoją genezę w wynikach badań fizjologicznych Cannona. Podobne rozumienie pojawiło się w badaniach Basowitza czy Millera (za: Losiak 1994). W polskiej literaturze analogiczne określenie stresu psychologicznego spotykamy w pracach Reykowskiego (1966), dotyczących eksperymentalnych badań nad zachowaniem w sytuacji trudnej. Autor utożsamia stres z czynnikami stanowiącymi zagrożenie i zakłócenie dla aktualnie wykonywanej aktywności zadaniowej. Podobnie Kocow-ski (1997) definiuje stres jako zespół powiązanych procesów w organizmie i sys-

1

   Jako pierwsza problemem zachowania człowieka w sytuacji trudnej zajęta się psychoanaliza Istotą trudności człowieka były silne negatywne emocje, mające swe źródło w konfliktach wewnętrznych tpatrz: Freud 1994).

2

   Pierwszą kompletną koncepcją psychologiczną dotyczącą zagadnienia zachowania człowieka wobec trudności była teoria frustracji Rosenzweiga, na której przez wiele lat opierali się badacze (patrz: Losiak 1994).

Pojęcie stresu wprowadzili do psychologii Ginker i Spiegel (za: Losiak 1994). Wyjaśniali oni za pomocą tego pojęcia trudności i zaburzenia występujące u personelu latającego w związku / traumatycznymi przeżyciami wojennymi.