72971 Kompendium Wiedzy geografii22

Biorąc pod uwagę relacje gospodarcze, kapitalizm liberalny ma swój wkład w pogłębianie różnic pomiędzy centrami a peryferiami. Elektem gospodarki liberalnej jest postępująca akumulacja kapitałów w niewielu centrach gospodarczych, która powoduje fragmentaryzację światowej przestrzeni ekonomicznej i różnicowanie się jej priorytetów. Peryferie zmuszone są do nadmiernej eksploatacji bogactw naturalnych (często rabunkowej), rozwijania surowcochlonnych i brudnych dziedzin gospodarki, które przynoszą niższe dochody i wolniejszy rozwój społeczno-gospodarczy.

Należy odróżnić centrum władzy (centrum decyzyjne) od obszarów usytuowanych centralnie. W wielu przypadkach tak rozumiane centra pokrywają się, co utrudnia ich rozgraniczenie. Cała francuska prowincja stanowi peryferie Paryża, aczkolwiek nie leży on w centrum Francji. Funkcje centralne mogą być sprawowane także na obszarach peryferyjnych — np. nowoczesne centrum biznesowe La Dćfense położone jest w zachodniej, peryferyjnej części francuskiej stolicy. Centrum geograficzne nie musi pokrywać się z centrum komunikacyjnym, np. północne regiony Włoch (Lombardia, Piemont. Wenecja) stanowią centrum komunikacyjno-gospodarcze, mimo żc są położone marginalnie w stosunku do całego terytorium Włoch.

Model centrum-pcryferie z powodzeniem opisuje rzeczywistość rozpatrywaną w różnych skalach i odnieść go można do wielu jej płaszczyzn. W skali świata słabo rozwinięte Południe to peryferie dla rozwiniętej Północy, ale Północ ma również swoje własne obszary peryferyjne — np. Meksyk i Kanada mogą zostać uznane za peryferie Stanów Zjednoczonych Ameryki. Nawet w samym sercu centrum istnieją peryferie, np. w najbardziej renomowanych miastach są nimi getta i ubogie dzielnice. Peryferie tworzą swoje własne subcentra, które również nie są jednorodne. Te bezpośrednio związane z centrum i powiązane między sobą są w lepszej sytuacji.

Współcześnie w krajach rozwiniętych właśnie strefy peryferyjne stają się atrakcyjnym miejscem dla pewnych typów działalności i zamieszkania. Coraz częściej zmieniają się one w centra, tracąc przy tym pewne atuty (np. czyste środowisko, niskie ceny gruntów itp.). (Patrz hasła: Geoeko-nomia. Potęga państwa, Heartland).

CIEŚNINY MORSKIE

Cieśniny są naturalnymi drogami wodnymi, łą-i/ącymi morza i oceany. Część z nich ma znaczenie jedynie lokalne, inne natomiast odgrywają znaczącą rolę w żegludze międzynarodowej. Cieśniny zazwyczaj znajdują się na obszarze lltorza terytorialnego państw przybrzeżnych. Państwa tc zostały /obowiązane przez III konwencję genewską (1982 r.) do /upewnienia wolnego przemieszczania się obcym statkom. Kwestie związane z przepływaniem przez cieśniny okrętów wojennych regulują odrębne przepisy.

Status prawny cieśnin bałtyckich ustanowiono już w roku 1857 na mocy traktatu kopenhaskiego, zgodnie z którym na morzu tym może odbywać się swobodne i bezpłatne przemiesz-t /nnic statków.

Inaczej kształtował się status cieśnin czarnomorskich — llosforu i Dardancli — który był wielokrotnie zmieniany. W czasach imperium rzymskiego znajdowały się one całkowicie pod jego kontrolą, a następnie pod kontrolą Bizancjum I Imperium osmańskiego. Dopiero umowa zawarta pomiędzy Turcją i Rosją w roku 1774 umożliwiła statkom handlowym Hwobodny przepływ. W 1841 roku cieśniny te ogłoszono morzem wolnym dla żeglugi statków wszystkich państw, / wyjątkiem okrętów wojennych. Po I wojnie światowej, w wyniku umów z Lozanny (1923 r.) i Montrcux (1936 r.). Morze Czarne zastało otwarte dla wszystkich rodzajów statków, u Turcja zobowiązała się do zachowania neutralności. Statki wojenne mogą przepływać przez cieśniny po uprzednim zawiadomieniu na drodze oficjalnej władz tureckich (również Okręty podwodne, ale w stanic wynurzenia).

Bardzo ważną dla żeglugi rolę odgrywa również Cieśnina (lihrultarska, przez którą przechodzi najkrótszy szlak morski / liuropy Zachodniej do Azji Południowo-Wschodniej, prowadzący przez Kanał Sucski. Cieśnina Gibraltarska umożliwia również państwom leżącym nad Morzem Śródziemnym i Czarnym swobodny dostęp do Oceanu Atlantyckiego. Doniosła rola, jaką Cieśnina Gibraltarska spełnia w żegludze, rzutuje na Jej ogromne znaczenie geopolityczne. (Patrz hasło Styki geopolityczne).

27