Kompendium Wiedzy geografii76

cech nowych, będących najczęściej ich pochodną. Te cechy nowe pod względem jakościowym są na tyle istotne, że pozwalają wyróżnić pogranicze jako odrębny region, który w literaturze przedmiotu Z. Rykiel (1991) określa jako „region stykowy”.

Pojęcie pogranicza najczęściej odnosi się do obszaru, gdzie następuje styk i przenikanie się kultur. Stanowi on przejście łagodzące sprzeczności pomiędzy autonomicznymi (ożsamościami (państwami, narodami, grupami etnicznymi).

Antropologiczny charakter pogranicza ujawnia się w procesach etnogenetycznych. kulturowych (np. językowych), psychospołecznych (np. mentalnych) oraz historycznych (np. w dziejach). Dla swych mieszkańców pogranicze jest często rzeczywistością wyobrażeniową, a nie obszarem w znaczeniu fizycznym. Ich identyfikacja następuje na drodze wytworzenia własnej kultury, zawierającej elementy kultur rozgraniczonych (np. język, obyczajowość, wytwory materialne itp.). Czynnikiem konstytutywnym pogranicza, w znaczeniu społecznym, jest własna kultura oraz świadomość miejsca zamieszkania położonego „pomiędzy” (na styku), natomiast mniejsze znaczenie ma identyfikacja z konkretnym terytorium (mającym jakieś granice), które stanowi zwykle przedmiot sporu pomiędzy sąsiadującymi podmiotami politycznymi (państwami).

Pogranicze jest obszarem historycznie zdeterminowanym przez konflikty lub status quo, co wytwarza syndrom or-ganizacyjno-terytorialnej tymczasowości lub przejściowości. Społecznym efektem tego jest wzmocnienie własnej, specyficznej tożsamości, którą w stosunku do obcych wyraża pojęcie „tutcjszości”. Dotyczy ono zarówno odrębności kulturowej, jak i terytorialnego umocowania mieszkańców.

Pogranicza stanowią znaczący aspekt dziejów' Europy, będąc przyczyną wojen, ale także i konwergencji kultur. Są one obszarami bardzo podatnymi na lokalne konflikty, których podłożem jest różnorodność etnokulturowa. Bardzo często są one stymulowane przez politykę rządów' państw sąsiadujących, usiłujących przekształcić pogranicze w obszar narodowy (monokuluirowy).

Pogranicza spełniają także trudne do przecenienia funkcje społeczno-kulturowe. Na tych bowiem obszarach ścierania się i zarazem wymiany różnych etnosów i tożsamości powstają nowe wartości ctnokulturowe. Pogranicze jest także miejscem doświadczania społecznego bycia obok siebie ludzi odmiennych etnicznie i kulturowo oraz wzajemnej akceptacji.

Euroregion

Pewną próbą nadania pograniczom państwowym nowej jakości i wydobycia ich z gospodarczo-kulturowego „półcienia’* jest tworzenie w Europie euroregionów. Stanowią one sformalizowaną formę współpracy obszarów przygranicznych (regionów administracyjnych), z pełnym respektowaniem granic państwowych i odmienności prawa obowiązującego na terytoriach tworzących euroregion. Funkcjonowanie euroregionów, mających już ponad czterdziestoletnią tradycję, opiera się na prawnych umowach międzypaństwowych, regionalnych oraz przyjętej w 1980 r. przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy Konwencji o Współpracy Transgraniczncj. zobowiązującej członków Rady do wspierania współpracy regionalnej.

Pojęcie kresy pochodzi od słowa „kres” oznaczającego m. in. „granicę czegoś, jakiejś przestrzeni; kraniec" (Słownik języka polskiego, t. I. pod red. M. Szymczaka, s. 1044. PWN). Jak podaje dalej cytowane źródło, słowo użyte w liczbie mnogiej znaczy: „część kraju leżąca blisko granicy; pogranicze" (s. 1044). W etymologicznym znaczeniu „pogranicze” i „kresy” stanowią słowa synonimiczne, natomiast w geografii politycznej ich zakres treści istotnie się różni.

Marek Koter (1997) definiuje kresy jako:.....tereny leżące

poza «obszarem gniazdowym» narodu i poza pierwotnym, etnicznym terytorium państwa, na ogół później do niego przyłączone, różną drogą — podboju, sukcesji dynastycznej, unii personalnej itp." (1997, s. 9, 10). W tym ujęciu kresy są ważnym pojęciem, określającym specyficzny typ stosunków politycznych, społeczno-kulturowych i gospodarczych, wynikających z położenia geograficzno-politycznego na krańcach terytorium państwowego, na jego pograniczu.

W światowej literaturze geograficzno-politycznej, jak podaje cytowany autor, termin „kresy” nie ma wymiaru uniwersalnego, a stosunkowo najbliższe znaczeniowo są mu angielskie terminy borderland, a zwłaszcza frontier, lub w odczuciu Rosjan „rubież”. ..Brak odpowiedniego terminu na określenie obszarów, dla których słowo «pogranicze» wydaje

137