77460 img944 (4)

Sprawa jest zdecydowanie prostsza, jeśli idzie o ustalenie miejsca, jakie w większości polskich wyrazów zajmują wyróżniane sylaby. Polski akcent jest niewątpliwie stały pod względem fonetycznym. Z reguły pada on na przedostatnią sylabę w wyrazie, dlatego też nazwiemy go paroksytonicz* nym. Słuszność sformułowanego tutaj wniosku potwierdza obserwacja przykładów typu:

Z

ogród — [o — grut]

ogrodnik — [o — gród — ńik]

.Z

ogrodniczka — [o — gród — ńić — ka]

Świadomie zestawiłem wyrazy należące do tej samej rodziny, aby pokazać, że polski akcent nie jest powiązany ze ściśle określonym morfemem, lecz zajmuje stałą pozycję w wyrazie. Zawsze pada na przedostatnia sylabę. W tekstach współczesnej polszczyzny można zaobserwować dwa typy odstępstw od paroksytonezy, czyli akcentowania przedostatniej sylaby. Odstępstwa te dotyczą zarówno wyrazów zapożyczonych z języków obcych, jak i wyrażeń rodzimych. Odstępstwo może polegać albo na oksytonezie, czyli akcentowaniu ostatniej sylaby, albo na proparoksytonezie, czyli akcentowaniu trzeciej sylaby od końca.

Oksytonicznie akcentowane są następujące wyrażenia:

1. Zapożyczenia^: języka francuskiego typu:

attache — [ataśe]

expose — [ekspoze]

z

atelier — [atel’ie]

PKS — [pekaes]

2. Skrótowce literowe typu:

z

UJ — [uiótj EWG — [evug’e]

PKP — Ipekapc]

3. Wyrażenia z formantami arcy-, eks-, wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych, por:

.z    y

arcyleń — [arcyleń], ale: arcybiskup — [arcybiskup]

eksmąż — [eksmouS], ale: eksmałżonek — [eksmaużonek] wicemistrz — [v’icem’ists], ale: wicedyrektor— [v’icedyrektor]

4. Realizacje ekspresywne, takie jak: galop — [galop]

akurat— [akurat], funkcjonujące obok neutralnych realizacji z akcentem paroksytonicznym, por.:

galop — [galop]

akurat — [akurat]

5. Rozkazy typu:

patrz! — [baćność /na levo/ pats] (zob. Sawicka

Baczność! Na lewo 1995: 179).

Proparoksytonicznie bywają akcentowane natomiast:

1. Zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -yka / -ika, por.:

y

muzyka — [muzyka]

y

matematyka — [matematyka] fizyka — [fizyka]

y

plastyka — [plastyka]

y

logika — [log’ika]

Wszystkie wyrażenia należące do charakteryzowanej tutaj klasy morfologicznej (z przyrostkiem -yka / - ika) mają fakultatywne realizacje z akcentem paroksytonicznym, por.:

muzyka — ? [muzyka]

y

plastyka — ? [plastyka]

y

logika — ? [log’ika]

y

matematyka — ? [matematyka] fizyka — ? [fizyka]

Wymowa tego typu, choć zdarza się niezwykle często, jest całkowicie dyskwalifikowana przez autorów „Słownika wymowy polskiej” (1977) jako niezgodna z normą kulturalnej polszczyzny, uznawana jest za wyraźnie nacechowaną kolokwialnie.

Zaiys Innclyki.. 179