65939 Zasady analizy stylistycznej tekstu 91

tj. wyrazy i zwroty przejęte z innego języka literackiego i nieprzyswojone, np. makaronizmy łacińskie w polskim języku artystycznym XVII w.

Ze względu na skład słownictwa tekst może być skomponowany jedno-lub wielotonowo. Jednotonowa kompozycja polega na tym, że tekst składa się albo tylko z wyrazów powszechnie używanych i uczuciowo bezbarwnych. albo na ich tle pojawiają się wyrazy należące tylko do jednego środowiska, do jednego „języka specjalnego”, o jednolitym zabarwieniu uczuciowym. Natomiast przy kompozycji wielotonowej na tle bezbarwnych wyrazów pospolitych występują wyrazy pochodzące z różnych „języków specjalnych”, o różnym zabarwieniu uczuciowym. Wyrazy te na bezbarwnym tle form powszechnie używanych kontrastują ze sobą dając zupełnie nowe efekty stylistyczne. Kompozycja jednotonowa była charakterystyczna dla oświecenia i epoki pseudoklasycznej. Powieści (np. Doświadczyński i Pan Podstoli Krasickiego) byty komponowane niemal wyłącznie z wyrazów pospolitych, natomiast styl górny, poetycki polegał na wprowadzaniu do tekstu wyrazów i zwrotów dworskich, pochodzących z uroczystego języka oficjalnych przyjęć na dworze królewskim i na dworach magnatów. Tak skomponowane są np. panegiryki St. Trembeckiego i jego wiersze polityczne oraz Barbara Radziwiłłówna Felińskiego. Słownictwo ograniczone w ten sposób, daje tekst monotonny, lecz podniosły i bardzo komunikatywny. Niekiedy skład społeczny słownika zmienia się, ale kompozycja pozostaje ta sama. I tak np. w wderszu Trembeckiego Pieśń dla chłopów krakowskich przez Wisłę przepływających obok wyrazów powszechnie używanych mamy formy dialektyczne, ale dialektyzmy te są tu jedynymi wyrazami odbiegającymi od przeciętności, wskutek czego kompozycja jest dalej jednotonowa.

Kompozycję wielotonową wprowadził dopiero romantyzm. W Sonetach krymskich Mickiewicza na tle form pospolitych kontrastują zwroty z języka artystycznego z wyrazami orientalnymi, wprowadzonymi dla wytworzenia kolorytu lokalnego. W Panu Tadeuszu po raz pierwszy dochodzą do głosu języki zawodowe. Wyrazy ze słownictwa łowieckiego, sądowego i wojskowego występują tu obok form podniosłych. Skład słownictwa ciągle się zmienia, wskutek czego każdy ustęp ma inne zabarwienie uczuciowe, co zabezpiecza przed monotonią. Splatanie różnych słownictw daje wspaniałe efekty w takich dramatach Słowackiego jak: Fantazy, Ksiądz Marek i Sen srebrny Salomei, gdzie każda niemal postać używa wyrazów pochodzących z innego środowiska społecznego. Kontrasty te podnoszą napięcie dramatyczne.

Dotychczas omawialiśmy stylizacje tekstu wynikające z pewnych właściwości systemu słownikowego języka, a mianowicie z homonimii i z synonimii, teraz zajmiemy się efektami, których źródłem jest różnica między wartością słownikową wyrazów a ich znaczeniem tekstowym. Normalnie znaczenie wyrazu nie równa się jego wartości, przy czym występują trzy zasadnicze typy zmian, a mianowicie: zwężenie, rozszerzenie i przeniesienie zakresu wartości. Najczęściej znaczenie wyrazu obejmuje większą ilość cech, a węższy zakres od jego wartości. Wówczas mamy do czynienia ze zwężeniem znaczenia wyrazu, jak to ma miejsce np. w zwrocie dobry chleb w znaczeniu smaczny chleb, gdzie wyraz dobry, którego wartością jest ogół cech dodatnich, oznacza tylko cechy dodatnie smaku. W innych wypadkach występuje zjawisko odwrotne, tj. zubożenie zespołu cech przy rozszerzaniu zakresu znaczenia wyrazu w stosunku do jego wartości, np. po morzu płyną żagle w znaczeniu okręty żaglowe, bo część (żagiel) stoi tu zamiast całości (okręt żaglowy). Wreszcie spotykamy tzw. przenośne użycie wyrazu, polegające na tym, że jego znaczenie wiąże go ze zjawiskiem stojącym poza zakresem jego wartości. Jest to możliwe w kilku wypadkach, a mianowicie w metaforze, gdy znaczenie ma niektóre cechy wspólne z wartością (np. Jan to osioł, „Jan jest podobny do osła”). W metaforach proporcjonalnych opartych na proporcji a : b = c : d, w której wartość jest członem a, a znaczenie c (np. zmierzch życia w znaczeniu starość, bo zmierzch do dnia ma się tak jak starość do życia), oraz w metonimiach, w których znaczenie kojarzy się z wartością na podstawie związku przyczynowego, przestrzennego lub czasowego (np. czytam Mickiewicza, „czytam dzieła Mickiewicza”).

Zwężenie jest zjawiskiem tak pospolitym, że nie może być źródłem efektów stylistycznych, natomiast funkcję tę może spełniać rozszerzenie i różne rodzaje przenośni. W wypadkach tych uderza nas przede wszystkim nowość wyrażenia. Wyraz ma wprawdzie postać już znaną, ale występuje w nowym znaczeniu, jest więc poniekąd nowym wyrazem, np. suchy ocean „step” (Mickiewicz), paluszek Gallowy „lekarz” (Słowacki). To nowe znaczenie jest częściowo umotywowane świeżymi skojarzeniami i tym przeciwstawia się znaczeniom starym, zupełnie już konwencjonalnym, umownym. Wreszcie zrozumienie przenośni daje nam przyjemność intelektualną podobną do tej, jaką mamy przy rozwiązywaniu zagadek, zagadka bowiem nie jest niczym innym, jak wyjątkowo trudną przenośnią.

21*

323