84542 Zasady analizy stylistycznej tekstu1

nadto szyk normalny może rozłączyć wyrazy należące do siebie, jak to ma miejsce w cytowanym już wierszu Kochanowskiego: „Mokrymi słonych wód ścieżkami” zamiast mokrymi ścieżkami słonych wód. Jest to dysjunkcja, której rola polega na tym, że zmusza odbiorcę do natężenia uwagi, koniecznej do odszukania oddalonych a należących do siebie wyrazów i do połączenia ich. Pokonanie tej drobnej trudności sprawia nam przyjemność intelektualną.

W języku polskim, jak i w innych indoeuropejskich, zdania dzielą się na proste i złożone. Zdania proste tc te, które żadnym środkiem konwencjonalnym, językowym nie zapowiadają innego zdania ani nie są zapowiadane, a zatem nie wchodzą w skład żadnej większej całości składniowej, np. Ojciec rąbał siekierą. Matka wróciła do domu. Takie wiązanie zdań określić można jako współrzędne bezspójnikowe. Zdaniom prostym przeciwstawiają się jednak zdania, które zapowiadają inne zdania lub są przez nie zapowiadane, a wskutek tego wchodzą razem w skład całości wyższego rzędu, którą nazywamy zdaniem złożonym. W wypadku zdań współrzędnie złożonych żadne ze zdań nie określa drugiego, wskutek czego zajmują one stanowisko równorzędne w obrębie całości, np. Ojciec rąbał siekierą, a matka wróciła do domu. Elementem konstytutywnym zdania złożonego jest tu spójnik a, który zapowiada dwa zdania: jedno przed, a drugie po sobie, zdania logicznie równorzędne, lekko sobie przeciwstawne. Tak przedstawia się współrzędne spójnikowe wiązanie zdań. Natomiast zdania podrzędne złożone określają, i to albo całe zdanie nadrzędne, a w pierwszym rzędzie jego orzeczenie, albo teżjeden z wyrazów zdania nadrzędnego poza orzeczeniem. Wpierwszym wypadku mamy zdanie podrzędne przyzdaniowe, w drugim — przywyra-zowe. W języku polskim, jak i w innych indoeuropejskich, zdania podrzędne przyzdaniowe rozpoczynają się od spójników podrzędnych, np. Gdy ojciec rąbał siekierą, matka wróciła do domu. Dzięki obecności spójnika gdy zdanie podrzędne Gdy ojciec rąbał siekierą jest znaczeniowo niezupełne, bo zapowiada zdanie główne, które określa, spełniając w stosunku do jego orzeczenia funkcję okolicznika czasu. Natomiast zdania podrzędne przy-wyrazowe zawierają zaimek względny np. Ojciec rąbał siekierą, którą kupił w mieście. Zdanie względne zaczynające się od który spełnia tu funkcję przydawki rzeczownika siekiera. Wszystko to są zdania podrzędne.

Osoba mówiąca czy pisząca ma w wysokim stopniu możność wyboru pomiędzy trzema przedstawionymi tu sposobami wiązania zdań: współrzędnym bezspójnikowym, współrzędnym spójnikowym i podrzędnym, przy czym uzyskuje ona w każdym wypadku inne efekty. W mowie codziennej najwięcej łączymy zdania współrzędne bezspójnikowo, ten typ występuje więc w początkach każdej literatur}', gdy nie oderwała się ona jeszcze od mowy potocznej, potem zaś wówczas, gdy autor chce zbliżyć swój tekst do mowy codziennej dla wywołania prostoty i naturalności, jak to ma miejsce np. w powieści realistycznej. Typowi temu grozi jednak monotonia i bezbarwność, łączenie zdań współrzędnych spójnikowo niewiele tu zmienia, pisarze i mówcy muszą więc przejść do budowy zdań podrzędnie złożonych, czyli okresów, których klasyczne wzory dostarcza nam literatura grecka i łacińska, a w Polsce Orzechowski, Skarga, Kołłątaj i wielu innych. Funkcja impresywna okresu polega przede wszystkim na tym, że wiąże on zdanie w sposób różnorodny, co zabezpiecza przed monotonią, ponadto zaś zmusza słuchacza czy czytelnika do napięcia uwagi, koniecznej do uchwycenia subtelnych stosunków logicznych zachodzących między różnymi częściami okresu, a zwłaszcza gdy jest on szerzej rozbudowany. Przezwyciężenie tej trudności sprawia nam przyjemność intelektualną.

VII. SYNTEZA STYLISTYCZNA

Zbadanie strony fonologicznej, słownikowej, morfologicznej i składniowej tekstu przyniosło nam mnóstwo drobnych faktów, które potwierdziły lub zmodyfikowały nasze pierwotne wrażenie, jakie odebraliśmy przy czytaniu tekstu. Możemy więc teraz przystąpić do ostatecznej syntezy opartej na konkretnym materiale. Synteza ta musi być podwójna: typologiczna i historyczna.

Ujmując tekst jako całość musimy przede wszystkim określić, do jakiego typu tekstów on należy, musimy więc oprzeć się na pewnej typologii stylów. Różne proponowane dotąd typologie klasyfikowały teksty zależnie od ich funkcji, dlatego różnice między nimi są drugorzędne. W pierwszym rzędzie rysuje się różnica między tekstami harmonijnymi i dysharmonij-nymi. W tekstach harmonijnych wszystkie szczegóły stylistyczne w zgodzie z treścią zmierzają do jednego celu, do tego, by tekst jak najlepiej spełniał dającą się uchwycić funkcję. Funkcja ta może być prostsza lub bardziej złożona, może zawierać dysonanse, ale nie może zawierać sprzeczności. Natomiast w tekście dysharmonijnym środki stylistyczne nie harmonizują się z treścią, albo różne środki spełniają sprzeczne ze sobą funkcje, albo wreszcie pewne środki w ogóle żadnej funkcji nie spełniają. Tekstami dysharmonijnymi są więc np. takie, w których wielkie słowa odpowiadają

327