77746 img963 (4)

stwierdzimy, że jakieś wyrażenia są realizacją dwóch odrębnych fonemów, por. p. 7.3.

7.2. Warianty fonemu (aliofony)

Na podstawie dotychczasowych rozważań wiemy już, że fonem to byt abstrakcyjny —jednostka systemu językowego. Jako taki nie występuje w tekstach. Jego tekstowymi realizacjami są całe klasy konkretnych, postrzeganych zmysłowo dźwięków zwanych głoskami. Fonem zdefiniowaliśmy jako określoną strukturę cech dystynktywnych. Głoskę natomiast —jako sumę wszystkich właściwości dźwięku, a więc zarówno tych, które służą rozróżnianiu znaczeń, jak i tych, które nie są istotne ze znaczeniowego (funkcjonalnego) punktu widzenia. Relacje między fonemem — jednostką abstrakcyjnie istniejącego systemu — a klasą głosek będących tekstowymi realizacjami fonemu można przedstawić za pomocą następującego schematu:

SYSTEM

Jak wynika z przedstawionego wyżej schematu, za tekstową realizację fonemu możemy uznać klasę takich głosek, dla których znamienny jest fakt, że każda z nich realizuje ten sam pęczek cech dystynktywnych. Mogą się one różnić między sobą jedynie pewnymi cechami, które nie służą rozróżnianiu znaczeń, są więc nieistotne (nierelewantne) z systemowego (fonologicznego) punktu widzenia, dlatego też bywają pomijane w strukturze fonemu. Zwróćmy uwagę na przykładowo wybrany fonem lxl. Zgodnie z zaproponowanym w niniejszej pracy modelem fonologicznej interpretacji zjawisk współczesnej polszczyzny fonem ten opiszemy jako pęczek następujących cech dystynktywnych: I. spółgłoskowość, 2. półotwartość, 3. nienosowość, 4. nieboczność.

Jak się wydaje, tego rodzaju strukturę cech dystynktywnych realizują różne polskie głoski, a mianowicie:

1.    [r] — dźwięczna, twarda, ustna, półotwarta, nieboczna, przedniojęzy-kowo-dziąsłowa spółgłoska występująca w wyrazach typu:

rak — [rak] gra — [gra] hektar — [xektar]

2.    [r’] — dźwięczna, zmiękczona, ustna, półotwarta, nieboczna, przednio-językowo-dziąsłowa spółgłoska pojawiająca się w wyrazach typu:

riksza — [r’ iksa]

aria — [ar’ia]

Dariusz — [dar’ius]

3.    [r] — bezdźwięczna, twarda, ustna, półotwarta, nieboczna, przednio-językowo-dziąsłowa spółgłoska występująca w wyrazach typu:

wiatr — [v’iatr] krtań — [krtań] rtęć — [rteńć]

4.    [R] — dźwięczna, twarda, ustna, nieboczna, uwularna (języczkowa) spółgłoska występująca w wymowie niektórych użytkowników współczesnej polszczyzny, por.:

rak — [Rak] gra — [gRa] hektar — [xektaRJ

5.    [r,J — dźwięczna, twarda, ustna, półotwarta, nieboczna —jednoude-rzeniowa spółgłoska spotykana w tekstach wypowiadanych przez niektórych użytkowników współczesnej polszczyzny, por.:

rak — [r,ak] gra — [gr,a] hektar — [xektar, ]

Dla wszystkich przykładowo wymienionych tutaj głosek znamienne są następujące cechy: 1. spółgłoskowość, 2. półotwartość, 3. nienosowość, 4. nie boczność (drżenie lub jednouderzeniowość).

Wszystkie te głoski realizują więc ten sam pęczek cech dystynktywnych składających się na polski fonem Irl. Poszczególne głoski różnią się jednak między sobą cechami, które można scharakteryzować w następujący sposób:

^ [r’] — zmiękczeniem [r] — dźwięcznością —► [R] — miejscem artykulacji [r, ] — liczbą uderzeń języka

Zwróćmy uwagę na fakt, że za każdym razem w grę wchodzi właściwość fonetyczna nieistotna z funkcjonalnego (fonologicznego) punktu widzenia, a co za tym idzie, nie mieszcząca się w strukturze fonemu Irl. Zmiękczenie (nietwardość), dźwięczność, miejsce artykulacji czy liczba uderzeń języka w procesie artykulacji głoski [r] nie ma wpływu na różnicowanie znaczeń